Voorafgaand aan EU-verkiezingen klinkt de vraag traditioneel: welke koers slaat Europa in? Maar kijk je naar de ontwikkelingen van de afgelopen weken en maanden, dan kun je ook concluderen: de tanker is al lang aan het draaien.
In reactie op oorlogsdreiging, boerenprotesten en de opkomst van rechts-radicale partijen tekent zich al een nieuw Europa af, dat vol inzet op defensie, zich hard opstelt tegen migranten en de prioriteit van klimaat- en natuurbeleid flink naar beneden bijstelt.
Natuurlijk blijft het afwachten wat de verkiezingen, van 6 tot en met 9 juni, zullen brengen. Die uitslag voorspellen is een notoir lastige taak: het gaat in feite om 27 losse verkiezingen die beïnvloed worden door 27 nationale contexten – in Nederland bijvoorbeeld vrijwel zeker de laatste formatieperikelen. Maar tegelijk lijkt het vrijwel zeker dat rechts-radicale partijen overal in Europa flink zullen winnen en hun invloed sterk zal toenemen.
Lees ook Ook in Brussel geldt: de tractoren verschijnen, dus de groene plannen verdwijnen
Sterker: hun schaduw werpen de verkiezingen nu al vooruit. Je zag het in de manier waarop de Europese Commissie de afgelopen maand tal van milieuregels schrapte als reactie op boerenprotesten. Donderdag lanceerde ze een grote enquête waarin boeren kunnen aangeven welke natuurregels hen nog meer dwars zitten en komende week zal Brussel naar verwachtig alvast aankondigen er nog een paar op te schorten.
Je zag het donderdag ook in een nieuw migratieakkoord dat de Commissie ondertekende met Mauritanië waarin het West-Afrikaanse land 210 miljoen euro in het vooruitzicht wordt gesteld, in ruil voor het tegenhouden van migranten. De deal past in de ambitie van de EU om meer van dit soort akkoorden te sluiten, in navolging van een eerdere overeenkomst met Tunesië – die vooralsnog overigens weinig succesvol is gebleken. En net als bij Tunesië hebben mensenrechtenorganisaties grote zorgen over de behandeling van migranten en minderheden in Mauritanië.
Ook presenteerde Brussel deze week een ambitieuze strategie om de Europese defensie-industrie te versterken. Het moet ertoe leiden dat zoveel mogelijk financiële middelen worden ingezet voor de productie van wapensystemen en andere defensiegoederen. Een ‘paradigmawisseling’, klonk het in Brussel, naar een EU die alles op alles zet om zich te kunnen verdedigen tegen Russische oorlogsdreiging, mogelijk zonder Amerikaanse steun.
Minder groen, harder tegen migranten en meer defensie waren ook de kernpunten van het verkiezingsmanifest dat de machtige Europese christen-democraten deze week aannamen. De christen-democratische Europese Volkspartij was bijeen in Boekarest voor de kroning van zittend voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen tot voorvrouw in de komende verkiezingsrace. Het betekende de informele start van de Europese campagne.
Asielopvang buiten EU
Het pikantste onderdeel uit het manifest is het pleidooi asielzoekers in de toekomst niet alleen hun asielprocedure buiten de EU te laten ondergaan, maar hen daar bij een positief besluit ook langdurig op te vangen. Het heeft veel weg van het omstreden ‘Rwanda-plan’ van de Britse regering, dat in het Verenigd Koninkrijk al door meerdere rechters is afgewezen. In 2019 benadrukten de christen-democraten in hun manifest juist nog het belang van de „christelijke en humanitaire verantwoordelijkheid” om mensen in nood te helpen. Zo’n verwijzing ontbreekt vijf jaar later.
„Europeanen bepalen wie naar Europa komt en onder welke omstandigheden”, onderstreepte Von der Leyen donderdag in Boekarest. Desgevraagd benadrukte de Commissievoorzitter tijdens een persconferentie meermaals dat het plan in overeenstemming is met het Verdrag van Genève en alle mensenrechtenconventies.
Maar een antwoord op de vraag welke landen bereid zouden zijn voortaan als vluchtelingenkamp voor de EU te fungeren, weigerde Von der Leyen te geven, net als een precieze uitleg van hoe dit in lijn is met bestaande EU-wetgeving – die voorschrijft dat asielzoekers louter naar een land gebracht mogen worden waarmee ze een aantoonbare band hebben. Zo lijkt het voorstel vooralsnog even weinig uitvoerbaar als het Britse Rwanda-plan.
Sinds Timmermans’ vertrek is er niemand meer die de ‘Green Deal’ verdedigt
De lenigheid van de EU-voorzitter wordt de komende tijd sowieso op de proef gesteld. De afgelopen viereneenhalf jaar presenteerde ze zich bij uitstek als de frontvrouw van een progressief Europa, als iemand die vol vuur het belang van „zorgen voor de planeet” verdedigde, die de bouw van grensmuren afkeurde en die gendergelijkheid en arbeidsrechten hoog op de agenda hield.
Lees ook In een tweede termijn kan Von der Leyen niet dezelfde blijven
Toen Von der Leyen deze week haar twintig minuten durende verkiezingsspeech hield, noemde ze de ‘Green Deal’, het kernstuk van haar afgelopen termijn, nog maar één keer: in een pleidooi voor het versterken van de Europese concurrentiekracht. Daarentegen nam ze uitgebreid de tijd om de Europese boeren te prijzen, die volgens Von der Leyen kunnen rekenen op de onvoorwaardelijke steun van haar partij.
Het spook Timmermans
Is die koers naar een minder groene ‘vesting Europa’ onvermijdelijk? Dat de EU veel meer moet gaan investeren in defensie en beter in staat moet zijn zich te verdedigen lijkt onomstreden – ook linkse partijen pleiten daarvoor inmiddels onomwonden. Maar hoewel de sociaal-democratische en groene partijen zich wel verweren tegen de harde migratieretoriek en de afbraak van groene plannen, slagen ze er vooralsnog niet goed in het debat te bepalen. Beide partijen staan in de peilingen op verlies, net als overigens de liberalen.
Tijdens hun partijcongres kozen de sociaal-democraten vorige week de kleurloze Nicolas Schmit als hun aanvoerder in de campagne. De zeventigjarige Luxemburger is nauwelijks te zien als een echte concurrent voor Von der Leyen. Ook de liberalen gaan met drie relatief onbekende Europarlementariërs als als voornaamste gezichten de verkiezingen in.
Op zoek naar een echte antagonist blijven de christen-democraten daarom steken op een oude bekende – oud-Eurocommissaris Frans Timmermans, die inmiddels al bijna driekwart jaar weg is uit de Europese politiek. Tijdens hun congres haalden meerdere politici nog steeds naar hem uit – bijvoorbeeld partijleider en Brusselse veteraan Manfred Weber naar hem als ‘technocraat’ en de Italiaanse vicepremier Antonio Tajani naar de „religie van Greta Thunberg en Frans Timmermans”. Zo wordt vooral duidelijk: sinds het vertrek van Timmermans naar de Haagse politiek is er in Europa eigenlijk geen hooggeplaatste politicus meer die de ‘Green Deal’ nog volledig en voluit verdedigt.
Lees ook Brussel wil dat EU-landen meer en slimmer investeren in een Europese defensie
Europese politiek is gebouwd op coalities en compromissen, en ook na de verkiezingen zal Von der Leyen steun nodig hebben van linkse en liberale partijen. Maar er valt ook wat te halen ter rechterzijde. Hoewel Von der Leyen uithaalde naar extreem-rechts, dat ze typeerde als „vrienden van Poetin” die Europa proberen te „ondermijnen”, laten de voorwaarden die ze stelde voor samenwerking genoeg partijen over: pro-Oekraïne, pro-Europees en voor het verdedigen van de rechtsstaat. Dat opent bijvoorbeeld de deur naar samenwerking met de rechts-radicale partij van de Italiaanse premier Giorgia Meloni.
Na het relatief progressieve Europa van de afgelopen jaren, dat mondiaal voorop wilde lopen met groene en sociale wetgeving, tekenen zich zo de contouren af voor de komende jaren. Voor ‘groene ideologie’ – een frase die in Boekarest om de haverklap viel – is er in die EU een stuk minder ruimte. Dat nieuwe Europa draait om oorlogsdreiging, migranten en wat als oneerlijke concurrentie wordt gezien voor haar bedrijven. Het lijkt een meer naar binnen gekeerd Europa, dat vooral bezig is zich te verweren.
