Na een Franse grondwetswijziging wordt normaal gesproken tijdens een kleine ceremonie in besloten kring een zegel op de herziene wet gedrukt. Niet deze keer. Dat abortus in de wet der wetten is opgenomen nadat het Franse parlement daar eerder deze week overtuigend voor had gestemd, moet groots gevierd worden, zal president Emmanuel Macron hebben gedacht.
Dus organiseerde hij deze vrijdag, niet toevallig Internationale Vrouwendag, een openbare bijeenkomst op het Parijse Place Vendôme, waar het ministerie van Justitie ligt. Minister Éric Dupond-Moretti liet daar, geflankeerd door Macron en onder toeziend oog van talloze camera’s, vertegenwoordigers van feministische organisaties, politici en honderden andere aanwezigen het zegelstempel op het papier zakken.
Hiermee is Frankrijk het eerste land in de wereld dat „de gegarandeerde vrijheid van vrouwen om gebruik te maken van het recht op abortus” in de grondwet laat opnemen, zei Macron stralend in de winterzon. Hij beloofde ook te gaan strijden voor het verankeren van abortus in het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie. „We zullen pas rust vinden als deze belofte overal ter wereld wordt nagekomen.”
Macron wil met de ceremonie aan iedereen laten zien dat híj het eerste staatshoofd ter wereld is dat abortus in een grondwet laat verankeren. En niet alleen de president wil een graantje meepikken van dit moment: politici van alle kanten van het politieke spectrum buitelen deze week over elkaar heen om te laten zien dat ook zíj voor het in de grondwet verankeren van abortus zijn.
Voor de progressieve partijen, die samen met feministische organisaties de drijvende kracht waren achter de grondwetswijziging, is dit niet zo vreemd. Maar ook conservatief Frankrijk toont zich pro-abortus. „Deze essentiële vrijheid voor vrouwen staat nu in steen gebeiteld in onze grondwet en dit is uitstekend nieuws!”, twitterde voorzitter Éric Ciotti van de conservatief-rechtse partij Les Républicains. Voorzitter van de radicaal-rechtse Rassemblement National (RN) Jordan Bardella zei op tv dat hij „blij” is.
‘Niet meer bon ton’
Het laat zien dat het kritiseren van het recht op abortus in Frankrijk not done is geworden, zegt Véronique Sehier, oud-vicevoorzitter van de Franse gezinsplanningorganisatie Planning Familial. Voor de Economische, Sociale en Milieuraad, een soort Franse SER, deed ze onderzoek naar de ontwikkeling van „seksuele en reproductieve rechten in Europa”.
„Je ziet dat de toon is veranderd bij partijen die zich eerder uitspraken voor de inperking van het recht op abortus”, zegt ze. Zo wilde Marine Le Pen, voorvrouw van RN, tien jaar geleden nog de vergoeding voor abortus schrappen om „gemaksabortussen” tegen te gaan, waarbij vrouwen „uit gemak” voor abortus zouden kiezen in plaats van anticonceptie te gebruiken.
Sehier ziet eenzelfde verschuiving bij anti-abortusorganisaties. „Het is niet meer bon ton om hardop te zeggen: we zijn tegen abortus. In plaats daarvan zeggen ze bijvoorbeeld dat het pijnlijke gevolgen kan hebben, of ze tonen vrouwen die zogenaamd na tien jaar nog spijt hebben van hun keuze voor abortus.”
Ook in andere Europese landen is het voor conservatieve en radicaal-rechtse partijen niet meer lonend om het recht op abortus te betwisten. Sehier: „Het is niet voor niets dat [de in 2022 verkozen radicaal-rechtse premier van Italië] Giorgia Meloni zich niet meteen op abortus heeft gestort.”
Strengere regels waren ‘fout’
Het beste voorbeeld is Polen: nadat politiek benoemde rechters onder de vorige regering van de conservatief-nationalistische PiS-partij abortus praktisch verboden – abortus was sinds de jaren negentig alleen toegestaan bij verkrachting, levensgevaar van de moeder en aangeboren afwijkingen bij het kind, rechters schrapten de laatste categorie – werd de partij afgelopen herfst afgestraft bij de parlementsverkiezingen.
Vooral vrouwen en jongeren – groepen die voorheen veelal thuisbleven – stemden massaal op andere partijen dan PiS, nadat ze eerder ook de straat op waren gegaan om te protesteren tegen de strenge abortuswetgeving. Het toonde aan dat als de politiek persoonlijke vrijheden aantast, dit alleen de woede van inwoners voedt. Electoraal levert het weinig op.
Dat lijkt PiS nu in te zien: oud-premier Mateusz Morawiecki erkent dat de strengere abortusregels „een fout” waren. En zegt „samen met veel PiS-collega’s” ervoor te zijn om de strengere regels ongedaan te maken en terug te keren naar de decennialange status-quo in Polen, waarbij abortus ook mogelijk was bij aangeboren afwijkingen van een kind.
Zelfs in de Verenigde Staten zagen peilers Republikeinse kiezers overlopen naar de Democratische Partij omdat ze vreesden voor verdere inperking van abortusmogelijkheden nadat het Hooggerechtshof in juni 2022 een streep had gezet door het landelijke recht op abortus. In de VS zijn vergeleken met het Europese gemiddelde relatief veel mensen tegen het recht op abortus; volgens onderzoek van de Franse denktank Fondapol 33 procent tegenover een EU-gemiddelde van 17 procent. De Democraten zullen er dan ook alles aan doen om van abortus hét thema te maken in aanloop naar de presidentsverkiezingen dit najaar.
Lees ook Een nieuwe Poolse regering zal afbraakbeleid van PiS niet zomaar kunnen terugdraaien
De verandering van toon is een reactie op het Amerikaanse besluit, maar ook een gevolg van de verruiming van de abortuswetgeving in heel veel andere landen. „Er zijn de afgelopen jaren grote stappen gezet”, zegt Sehier. Zelfs in katholieke landen als Ierland (in 2018) en Argentinië (in 2020) is abortus inmiddels toegestaan. Data van de organisatie Centre for Reproductive Rights laten zien dat in de afgelopen dertig jaar, meer dan zestig landen abortus hebben gelegaliseerd – en slechts drie de toelaatbaarheid wettelijk hebben beperkt. „Het is een hoopgevende trend voor landen waar nog wordt gestreden voor het recht op abortus, zoals Malta.”
Toch is niet met zekerheid te zeggen dat de trend doorzet, zegt historica Maria Mesner, voormalig hoofd genderstudies aan de Universiteit van Wenen. „Terwijl toegang tot abortus in Frankrijk in de grondwet komt, hebben de Verenigde Staten – toch ook een ontwikkeld westers land – abortus bemoeilijkt.”
Niet altijd toegankelijk
Legalisering van abortus betekent niet dat abortus ook meteen beschikbaar is voor iedere vrouw die dat nodig heeft, benadrukken beide experts. „Er zijn tal van manieren om de toegang tot abortus te bemoeilijken”, zegt Sehier. „Zo kunnen er hele strenge termijnen worden vastgelegd waarbinnen de abortus moet plaatsvinden.” In Frankrijk blijft die termijn ondanks de grondwetswijziging staan op zestien weken na de laatste ongesteldheid – Nederland heeft met 24 weken een relatief lange termijn. „In katholieke landen als Italië en Ierland weigert een groot deel van het zorgpersoneel abortussen uit te voeren. Sommige landen hebben een verplichte bedenktijd.” In Nederland werd de verplichte bedenktermijn van vijf dagen vorig jaar afgeschaft.
Mesner noemt verder dat sommige landen abortus in publieke klinieken niet toestaan, of dat de zorgverzekering de behandeling niet dekt. In Hongarije moeten vrouwen sinds 2022 de hartslag van de foetus beluisteren voor ze hun keuze maken.
En er zijn regionale verschillen binnen landen. Zo mogen in Frankrijk alleen artsen abortus uitvoeren (vroedvrouwen en verpleegkundigen niet), maar zijn die vanwege enorme artsentekorten niet altijd beschikbaar – vooral op het platteland. Mesner: „Hier in Oostenrijk is het makkelijker om in Wenen een behandeling te krijgen dan in het westen van het land.” Kwetsbare vrouwen zijn het vaakst de dupe van dit soort beperkingen, zegt Sehier. „Vrouwen met middelen – geld, een auto – kunnen naar een andere arts, naar een andere regio of zelfs naar een ander land om de abortus te krijgen.”
Sterfgevallen
In Polen heeft de nieuwe regering beloofd de toegang tot abortus weer te versoepelen, maar ze is er nog niet uit hoe ze dat gaat doen. Twee van de vier coalitiepartijen willen een vrije abortuskeuze, de andere twee willen een referendum houden. Intussen blijven artsen abortusbehandelingen weigeren – ook als die volgens de wet wel mogen.
Artsen doen dat uit principiële overwegingen, wegens bedreigingen van anti-abortusactivisten of omdat ze kunnen worden vervolgd. In Polen is abortus niet strafbaar, maar zijn artsen en anderen die helpen met het afbreken van zwangerschappen wél strafbaar. De situatie in Polen leidde in de afgelopen jaren al tot een handvol sterfgevallen van vrouwen bij wie abortus was geweigerd. De afgelopen jaren trokken veel Poolse vrouwen naar Nederland, om dáár abortusklinieken te bezoeken.
Hoewel op het gebied van abortus een progressieve wind lijkt te waaien, is Sehier er niet gerust op dat partijen als Rassemblement National écht pro-abortus zijn. „Le Pen was degene die sprak over gemaksabortussen, het was háár partij die in 2015 pleitte voor het schrappen van de subsidiëring van Planning Familial.” Die organisatie houdt zich behalve met gezinsplanning ook bezig
met seksuele voorlichting. „En ook in het Europees Parlement heeft RN nooit gestemd vóór het verbeteren van het abortusrecht”, somt ze op. „Ze stemmen nu alleen maar vóór de verankering in de grondwet omdat ze niet truttig willen overkomen.”
Lees ook Abortus in de Franse grondwet? ‘We hebben geen tijd voor spelletjes’
