De 75-jarige Agnieszka Holland had zich voorbereid op haat en beschuldigingen naar aanleiding van haar vluchtelingendrama Green Border. Maar dat de aanvallen vanuit de toenmalige Poolse regering zulke gigantische proporties zouden aannemen, was zelfs voor de door de wol geverfde filmmaakster onverwacht, vertelt ze.
Lees ook De Poolse president is woedend op een film die hij niet heeft gezien
Holland was afgelopen januari in Nederland voor het International Film Festival Rotterdam. Haar film kreeg daar de publieksprijs nadat hij enkele maanden eerder al met de Speciale Juryprijs was gelauwerd op het filmfestival van Venetië. Maar al voor zijn première werd Green Border door de toenmalige regering in Polen weggezet als nazipropaganda, „waarin Polen als bandieten en moordenaars” worden geportretteerd. Holland, die een Joodse vader had, werd door de toenmalige minister van Justitie, Zbigniew Ziobro, vergeleken met de minister van Propaganda van het Derde Rijk, Joseph Goebbels. Ze kreeg ook doodsbedreigingen.
Green Border is op research gebaseerde fictie die toont hoe op de moerassige grens tussen Wit-Rusland en Polen vluchtelingen pionnen werden in de strijd tussen de Wit-Russische president Loekasjenko en de EU. Langs beide zijden worden ze als wild achtervolgd en telkens opnieuw naar de andere kant van de grens gejaagd. Ze komen door die illegale ‘pushbacks’ vast te zitten zonder voedsel, medicijnen of warme kleding, als speelbal van gewetenloze grenswachten en de opportunistische lokale bevolking. Met gruwelijke gevolgen. De film volgt een groep vluchtelingen die heen en weer worden gejaagd, maar ook activisten die hulp proberen te bieden én enkele Poolse grenswachten.
Iets kalmer
In Rotterdam klinkt Holland iets kalmer dan bij de première in Venetië, waar ze op een vraag over minister Ziobro reageerde met „fuck the motherfucker”. Holland legt in Rotterdam rustig uit dat haar film uitkwam vlak voor de Poolse verkiezingen en de toen zittende regering, de conservatief-nationalistische PiS-partij (Recht en Rechtvaardigheid), alle mogelijke middelen inzette om „nationalistische en racistische gevoelens” te voeden. „Ze dachten dat dat hen zou helpen tijdens de verkiezingen.
„Gelukkig overdreven ze en bereikten ze het omgekeerde effect. Het leverde geweldige publiciteit op en we kregen een enorm goede en emotionele ontvangst van het Poolse publiek.” Green Border was de Poolse film met het beste openingsweekend van 2023 en Holland had het gevoel dat de Q&A’s na vertoningen in „collectieve therapiesessies” veranderden. „Mensen wilden het hebben over wat er gebeurt aan de grenzen van hun land, stelden zichzelf ter discussie.”
In Rotterdam vertelt Holland dat aan de grenzen niet werkelijk iets is veranderd sinds de regeringswissel. „Mogelijk waren er in de winter, door het slechte weer, minder pogingen om over de muur te klimmen. Er staat nu een muur in plaats van een hek. Maar de nieuwe regering heeft de wetten niet veranderd. Ze hebben wel de woordvoerder van de grenspolitie ontslagen, die een belangrijke verspreider van overheidspropaganda was. Wie weet is dat een teken dat er iets verandert.” Volgens Holland zijn veel mensen nog steeds overtuigd dat de pushbacks van asielzoekers noodzakelijk zijn. „Maar het verschil tussen deze regering en de vorige is dat deze niet meer liegt en openstaat voor discussie. Dus we moeten die openheid gebruiken om oplossingen voor te stellen.” De huidige regering wil asielzoekers ‘humaner’ terugjagen, vertelt Holland: „Geen idee wat ze daarmee bedoelen. Waarschijnlijk dat ze geen vrouwen en kinderen meer terugsturen?”
De filmmaakster klinkt in Rotterdam weinig hoopvol over de toekomst. Ze heeft het angstaanjagende gevoel dat het in Europa „steeds meer mainstream” wordt om voor het gewelddadig verwijderen van vluchtelingen aan de grenzen te zijn. „Dat was tien jaar geleden ondenkbaar. En het is een zeer gevaarlijk pad om te bewandelen.”
Onderduiken in het dna
Holland is internationaal een van de bekendste Poolse regisseurs. Ze werd kort na WOII geboren in Warschau. Haar vader was Joods, zijn ouders overleefden de Holocaust niet, haar moeder vocht voor het Poolse verzet. Holland zelf vertrok als politieke vluchteling begin jaren tachtig uit Polen. Niet vreemd dus dat ze zich identificeert met hedendaagse vluchtelingen. „Vluchten uit je thuisland en onderduiken zit in mijn DNA.”
Ze kreeg Oscarnominaties voor haar holocaustfilms Angry Harvest (1985) en Europa Europa (1990) over een Joodse jongen die als lid van de Hitler Jugend de Tweede Wereldoorlog overleeft. Maar ze regisseerde later ook afleveringen van Amerikaanse series The Wire, Cold Case en Treme. Door de recente gebeurtenissen in Polen voelde ze zich opnieuw geroepen om een geëngageerde film te maken.
Lees ook de recensie van ‘Green Border’
Ze begon enkele weken nadat de Poolse regering in het najaar van 2021 de noodtoestand had opgeroepen op de grens tussen Polen en Wit-Rusland aan Green Border. Delen van de grens waren ontoegankelijk voor buitenstaanders, medici, humanitaire organisaties en de pers hadden geen zicht op de behandeling van migranten.
Holland: „Ze wilden niet meer dat de echte beelden naar buiten kwamen, ik besloot daarom een speelfilm te maken om te tonen wat er daar gebeurde.” Ze schreef een script, zocht het geld bij elkaar en begon in maart 2023 te filmen in privébossen die lijken op de echte locaties. Op sommige dagen werd door twee teams tegelijkertijd gefilmd, waarbij Holland één team aanstuurde en twee jonge regisseurs het andere. „Dus voor de autoriteiten doorhadden dat we de grens herschiepen, zaten we al aan het einde van het opnames.”
Ze schetst in Green Borden niet alleen een genuanceerd beeld van de vluchtelingen en activisten, maar ook van de grenswachters. In Venetië kreeg Holland de vraag of dit de moeilijkste verhaallijn was om te researchen. „Tijdens ons onderzoek leek het onmogelijk om grenswachten te vinden die wilden praten, in tegenstelling tot activisten en vluchtelingen. We baseerden ons script dus op wat we hoorden van journalisten, bijvoorbeeld over het gestegen alcoholmisbruik en zelfmoorden.
„Maar ik geloof ook in de kracht van verbeelding, ik heb in het verleden geschreven over mensen die ik nooit heb gekend en die eeuwen geleden leefden. Opmerkelijk genoeg werd ik – nadat ik het script had afgerond – los van elkaar door drie grenswachten benaderd. Twee van hen hebben het script gelezen en ze zeiden dat er geen fouten in stonden.”
Zwijgen over migratie
Holland wijst erop dat democratische partijen in Polen liever hun mond houden over de migratiecrisis. „Er waren een paar politici die me lieten weten dat het beter was als mijn film niet voor de verkiezingen uit zou komen, omdat het hun al kleine kansen zou schaden.”
Sommigen zijn volgens haar bang om te praten over immigratie omdat het onderwerp extreem-rechtse en neo-fascisische partijen aan de macht brengt. „Maar als ze zelf geen antwoorden hebben, maakt dat ze kwetsbaar voor dictators van binnenuit en buitenaf.”
Holland gelooft niet dat films over het onderwerp de situatie zullen veranderen, filmmakers zijn geen politici. „Wel kunnen ze het menselijke aspect van de crisis tonen. Het is gemakkelijker wetten te maken en de realiteit te manipuleren als je geen mensen voor je ziet, maar cijfers en stereotypen.”
