Aan je likdoorn voelen dat er een storm aankomt

Ik voel het aan mijn eksteroog, zeiden mensen vroeger als er vrieskou op komst was – de likdoorn op hun voetzool speelde dan op. En mensen met migraine of reuma ervaren dat ook: hun pijnklachten nemen soms toe bij een naderende storm, hitte, regen of kou. Kan ons lijf echt weersveranderingen voelen aankomen?

„Daar lijkt het wel op”, zegt Sabine Parent uit Middelburg. „Afgelopen maart kreeg ik ineens een gigantische migraineaanval. Ik heb al sinds mijn puberteit last van migraine en relateerde mijn aanvallen altijd aan mijn hormonen, maar deze had daar niets mee te maken. Ik lag twee dagen in bed met verschrikkelijke hoofdpijn, ik was misselijk, kon geen licht verdragen, en niets hielp.” De 47-jarige yogadocent stond voor een raadsel, tot een bekende haar vertelde dat migraineaanvallen ook door weersveranderingen uitgelokt kunnen worden. „Het was binnen een dag tien graden kouder geworden, de ene dag kon je nog zonder jas naar buiten, de volgende dag niet meer.”

Zoals Sabine zijn er veel mensen met migraine. Naderend onweer, fel zonlicht, hitte, kou, harde wind – allerlei weersomstandigheden kunnen pijnlijke aanvallen uitlokken, althans dat ervaren zij. En ook mensen met reumatische aandoeningen melden vaak dat sommige weersomstandigheden hun pijn verergeren.

Neurologen en reumatologen horen het dus veel in hun spreekkamers. Maar de wetenschap krijgt de vinger er maar moeilijk achter. Wordt het lichaam inderdaad beïnvloed door het weer of is het toeval? Welk weerelement lokt het uit? En hoe zou dat kunnen werken, biologisch?

Migraineaanvallen kunnen door verschillende factoren uitgelokt worden

Michel Ferrari migraine-expert

De antwoorden zijn lastig te vinden: het weer is grillig, en de aandoeningen zijn al even grillig en veelvormig.

Neem migraine, de hersenaandoening waarbij patiënten regelmatig aanvallen van hevige hoofdpijn krijgen, vaak met misselijkheid erbij, en soms voorafgegaan door vlekken of schitteringen in het gezichtsveld of tintelingen in een hand of lip – zogenoemde auraverschijnselen. De aanvallen kunnen uren tot dagen duren. In Nederland heeft 1 op de 10 mensen last van migraine. „Migraineaanvallen kunnen door verschillende factoren uitgelokt worden. Door het drinken van wijn bijvoorbeeld. Maar alléén bij mensen die er genetisch gevoelig voor zijn. En bij hen ook alléén bij een bepaalde samenloop van omstandigheden. Niet elk glas wijn leidt tot een aanval. Onder meer vermoeidheid en hormonale schommelingen kunnen die gevoeligheid beïnvloeden”, zegt migraine-expert Michel Ferrari, emeritus hoogleraar neurologie van het Leids Universitair Medisch Centrum.

„Het lijkt erop dat dat hetzelfde is met het weer. Maar er is maar weinig goed wetenschappelijk onderzoek naar gedaan. Omdat niet alle migrainepatiënten er gevoelig voor zijn, en ook bij hen niet altijd een aanval wordt uitgelokt door weersveranderingen, variëren de bevindingen nogal.”

Acute luchtdrukdaling

Een grote vraag is welk weerselement nu precies een pijnaanval kan uitlokken. Is dat de temperatuur, de luchtdruk, de luchtvochtigheid, de windsnelheid? „Dat verschilt per patiënt, maar waarschijnlijk heeft het te maken met een snelle verandering in de luchtdruk,” zegt Ferrari. „Mensen die er gevoelig voor zijn, krijgen soms een aanval bij een acute luchtdrukdaling, zoals die bijvoorbeeld vaak optreedt voor een storm als de chinook in Canada, of de mistral in Frankrijk.”

Vlak voor de aanval van Parent eind maart registreerde het KNMI in De Bilt inderdaad rond 19 maart een zeldzame hoge luchtdruk van 1.045 hectoPascal (hPa), een record voor de maand maart. In de dagen erna zwiepte de temperatuur in Zeeland van 20 graden Celsius, naar nog geen 7 graden Celsius. De luchtdruk daalde die laatste dagen van maart van 1.030 naar 1.001 hPa, een verschil van bijna 30 hPa.

Het zou goed kunnen dat die enorme daling bij Parent een aanval heeft uitgelokt. Dat kan al gebeuren bij veel kleinere verschillen, wees een studie uit onder 34 migrainelijders in Japan, dat vaak getroffen wordt door tyfoons. Driekwart van de patiënten kreeg een migraineaanval bij luchtdrukverlagingen tussen 6 tot 10 hPa, vaak vlak voor zo’n tropische storm losbarstte. Een andere Japanse studie zag bij zulke drukverlagingen meer aanvallen bij weergevoelige migrainepatiënten, en bij niet-weergevoelige patiënten niet.

Het lichaam van sommige migrainepatiënten zou je dus kunnen beschouwen als een onweersvoorspeller. Maar hoe kan een snelle daling in de luchtdruk een migraineaanval uitlokken? „Daarover kunnen we alleen speculeren”, zegt Ferrari. Zelfs welke biologische mechanismen aan een migraineaanval ten grondslag liggen, is nog grotendeels onbekend.

Kleine kanaaltjes

Een simpele verklaring die veel wordt genoemd: als de luchtdruk snel daalt, zetten de weefsels rond de bij- en voorhoofdsholten uit, en ook de hersenen. Hierdoor komt er druk op de bloedvaten en vernauwen die. Maar dat is te makkelijk gedacht, zegt Ferrari. „Het is een hardnekkige misvatting dat de migraineaura door vaatvernauwing wordt veroorzaakt, en de hoofdpijn door vaatverwijding”, zegt hij. „Sinds de jaren 1980 weten we dat dat absoluut niet het geval is. Er is vaatverwijding, maar dat is het gevolg van allerlei migraineprocessen, niet de oorzaak. Dat is gezien in verschillende studies waarbij mensen zijn bestudeerd terwijl ze een migraineaanval hadden in een hersenscanner.”

Ferrari vermoedt dat drukgevoelige ionkanalen in zenuwcellen een rol zouden kunnen spelen. Die kleine kanaaltjes in de wanden van zenuwcellen gaan open bij luchtdrukverandering, en laten dan deeltjes met een elektrische lading door, zoals natrium-, kalium- of calciumionen. De in- of juist uitstromende deeltjes reguleren de elektrische activiteit van zenuwcellen. Er bestaan veel verschillende soorten ionkanalen, die elk op andere prikkels reageren: op bepaalde moleculen, op calcium, op hitte of kou, maar ook op druk.

Ik kan me voorstellen dat deze middelen werken bij mensen die aanvallen krijgen bij naderend onweer

Michel Ferrari migraine-expert

Een aantal genen die in de afgelopen decennia zijn gekoppeld aan migraine zijn betrokken bij dergelijk transport van calcium- en kaliumionen. Zo ontdekte Ferrari bij een zeldzame erfelijke vorm van migraine een genetische afwijking in een calciumkanaal. „Een van de gevolgen daarvan is dat heel snel spreading depolarisation in de hersenen ontstaat. Dat is een fenomeen dat bij migraine een heel vroege rol speelt.” Het is een elektrische ontlading van zenuwcellen die zich langzaam uitbreidt over de hersenschors, zoals de rimpelingen in het water als je er een steentje ingooit. De ene cel ontlaadt de cel die ernaast ligt. „Bij migraine spreidt zich dat uit over een deel van de hersenen, en daarna dooft dat langzaam weer uit. Daardoor ontstaat eerst een verhoogde doorbloeding en daarna een verlaagde.”

Lees ook: Nobelprijs Geneeskunde 2021 voor de ontdekkers van receptoren voor druk, hitte en pijn

Ferrari speculeert: „We weten dat er ook bepaalde ionkanalen zijn die acuut openen door drukverlaging. Dan kan er zwelling van het hersenweefsels ontstaan, oedeem, en wellicht ook spreading depolarisation.” De uitbreidende elektrische ontlading activeert in de hersenen van migrainepatiënten het zogenoemde trigeminovasculaire systeem. De zenuwvezels in dat systeem verbinden de hersenstam met de hersenvliezen en bloedvaten daarin. Bij die activatie komt CGRP vrij, calcitonin gene-related peptide, en dat stofje verandert de pijnbeleving en verwijdt bloedvaten. Het is tijdens een migraineaanval in hogere concentraties te vinden in het bloed.

Drie nieuwe migrainemedicijnen die sinds vorig jaar op de markt zijn, CGRP-remmers, grijpen hierop aan. Ze voorkomen aanvallen bij de helft van de migrainepatiënten – bij de andere helft niet. Ferrari: „Het is niet uitgezocht, maar ik kan me voorstellen dat deze middelen werken bij mensen die aanvallen krijgen bij naderend onweer of storm. Het nadeel is: ze zijn duur en worden beperkt vergoed.”

Hollands weer

Bij mensen met reuma heeft juist oer-Hollands weer, met regenbuien en kou, vaak grote invloed op hun klachten, hoort reumatoloog Jaap van Laar van het Universitair Medisch Centrum Utrecht in zijn spreekkamer. „Vooral van patiënten met reumatoïde artritis – dat is gewrichtsreuma, een auto-immuunziekte – en van patiënten met artrose, een andere vorm van reuma waarbij kraakbeen langzaam verdwijnt door schade.” Bij patiënten die op vakantie gaan naar een droog warm land, zoals Spanje of Griekenland, verdwijnen de klachten als sneeuw voor de zon.

Maar net als bij migraine is ook hier de relatie tussen het weer en gewrichtspijn lastig vast te stellen in wetenschappelijk onderzoek. In een groot overzichtsartikel konden Britse onderzoekers twee jaar geleden geen verband leggen. Maar een even recente Britse studie, genaamd Cloudy with a chance of pain, lukte dat wel. „Het is de best uitgevoerde studie tot nu toe”, vindt Van Laar.

Daarin hebben onderzoekers bijna 2.700 mensen met chronische pijn door artritis, artrose of andere vormen van reuma, ruim een jaar lang dagelijks laten vastleggen hoeveel pijn ze hadden, in een app op hun smartphone. Die koppelden ze, met de locatiegegevens in de telefoon, aan de metingen van het dichtstbijzijnde weerstation. Zo konden ze voor elke deelnemer dagen met weinig pijn en dagen met veel pijn vergelijken. Uit het onderzoek komt naar voren dat deze mensen op dagen met hoge luchtvochtigheid, veel wind en lage luchtdruk 20 procent meer kans hebben dat hun pijn opvlamt.

Kleine zenuwvezeltjes

Evenals Ferrari kan ook Van Laar alleen gissen naar de manier waarop winderig, nat weer de pijn bij reumapatiënten zou kunnen verergeren. „Het is ontzettend moeilijk om er wetenschappelijk onderzoek naar te doen. Pijn is een subjectieve sensatie die in het pijncentrum in het brein wordt gevoeld. Die wordt door allerlei omstandigheden beïnvloed: slaap, stemmingswisselingen, persoonskenmerken. En daarnaast het weer.”

Er zijn wel hypotheses, op basis van studies bij mensen en ratten. Bijvoorbeeld dat littekenweefsel of ontstekingsweefsel wellicht op een andere manier reageert op kou of vocht. Of dat kleine zenuwvezeltjes die pijn registreren – sowieso al gevoeliger bij mensen met artritis – reageren op een lage luchtdruk, of op kleine bewegingen die worden veroorzaakt door veranderingen in temperatuur en luchtdruk. Van Laar: „We weten sinds een paar jaar dat zenuwvezeltjes een belangrijke rol spelen in gewrichten. Het zenuwstelsel heeft niet alleen invloed op de ontstekingsactiviteit bij reuma, maar ook op de pijnbeleving. In hoeverre weersomstandigheden direct invloed hebben op een gewricht, bijvoorbeeld op de zwelling van de weefsels daar, of dat ze indirect werken via het brein, dat weten we niet.”

Patiënten kunnen zich het beste warm aankleden, lekker binnen blijven als ze het te koud of nat vinden

Jaap van Laar reumatoloog

Weer of geen weer, blijven bewegen is het beste dat reumapatiënten kunnen doen, zegt Van Laar. „Patiënten kunnen zich het beste warm aankleden, lekker binnen blijven als ze het te koud of nat vinden, en in beweging blijven. En als ze het niet meer houden en het geld ervoor hebben, naar Spanje verhuizen.”

Al met al lijkt het lijf soms inderdaad een thermo-, hygro- of barometer, en kan dat van sommige mensen met migraine zelfs een storm voorspellen. Maar voor de weersverwachting kunnen we ons beter gewoon op de echte weerstations baseren. Sterker nog, inmiddels bestaan er ook ‘weerberichten’ voor mensen met migraine en reuma, die waarschuwen voor weer dat hun klachten kan verergeren. Zo kunnen die patiënten in elk geval zien of ze meer of minder pijn kunnen verwachten.

En die likdoorns? Voor hun weersvoorspellende eigenschappen is al helemaal geen wetenschappelijk bewijs te vinden. Maar toch zit in die volkswijsheid een kern van waarheid. Likdoorns zitten opvallend vaak aan de kwetsbare voeten van mensen met reuma.