Verrassend en fantasievol: de veelzijdigheid van schilder Matthias Withoos

De zeventiende-eeuwse schilder Matthias Withoos is wereldberoemd in Amersfoort, de enige plaats waar een straat naar hem is vernoemd. Ook zijn werk kent een sterke relatie met zijn geboortestad: zijn bekendheid berust namelijk grotendeels op het enorme Gezicht op Amersfoort dat hij 1671 maakte in opdracht van het lokale gemeentebestuur. Het doek van maar liefst twee bij ruim vier meter is een prachtig voorbeeld van geschilderde stadsaanzichten die zich in de zeventiende eeuw in de Nederlanden tot een nieuw genre ontwikkelden. Dat Withoos in werkelijkheid een veel veelzijdiger kunstenaar was, blijkt uit de expositie in Museum Flehite. In deze eerste overzichtstentoonstelling ooit, vergezeld van een lijvige monografie door gastconservator Albert Boersma, is het enige slechte nieuws dat de restauratie van het grote stadsgezicht is vertraagd. Het zal waarschijnlijk pas tegen het einde van de looptijd in de expositie worden opgenomen.

Zijn eerste schreden op het artistieke pad zette Matthias Withoos (1627-1703) in de entourage van architect en schilder Jacob van Campen. Hij bleef zes jaar in de leer bij de ontwerper van onder meer het Amsterdamse stadhuis, die een buitenhuis bij Amersfoort bewoonde. Ondanks het voorbeeld van de classicistische stijl van Van Campen en diens navolgers, ging Withoos zijn eigen weg in vorm en thematiek. Opvallend in zijn oeuvre zijn geleerde allegorieën op de vergankelijkheid, met schedels, boeken en wereldbollen, en zogenaamde sottobosco voorstellingen: verbeeldingen, vaak met dramatische lichtdonker effecten, van de vegetatie op de bosgrond en dieren zoals slangen, bunzings en insecten die daar gewoonlijk rondscharrelen.

Gefantaseerd decor

Rond zijn twintigste verbleef Withoos een paar jaar in Rome, waar hij de motieven verzamelde die na terugkeer in Nederland steeds in zijn werk zouden terugkeren: Italiaans aandoende landschappen met bestaande gebouwen, antieke ruïnes en monumenten, meestal op een zelfbedachte manier bijeen geplaatst. Indrukwekkend in een bijna abstraherende stijl, is het grote Gezicht op Rome vanaf de Gianicolo uit 1673. De donkere voorgrond met Romeinse grafmonumenten in bruingroene tinten, gaat over naar het lichte middenplan, waar onder meer de koepel van de Sint-Pieter zich aftekent tegen blauwige heuvels in de verte. In zijn portefeuille zal Withoos ook tekeningen hebben bewaard van losse standbeelden, fonteinen, en de beroemde Medici-vaas. Dit anderhalve meter hoge, antiek-Griekse tuinornament, voorzien van reliëfs met mythologische voorstellingen, bevond zich destijds in bezit van de familie Medici. Het zijn onderdelen van Withoos’ voorstellingen van ‘lusthoven’: parkachtige landschappen met herkenbare motieven in een doorgaans gefantaseerd decor.

Museum Flehite presenteert Withoos’ specialiteiten mooi gedoseerd en soms verrassend in de vele, betrekkelijk kleine ruimtes die het pand telt. De zolder is voor de vier (van de acht) kinderen die hun vaders beroepskeuze volgden. Jan, Pieter, Alida en Frans Withoos produceerden vooral bosstillevens in de trant van Matthias, en gouaches met gedetailleerde voorstellingen van afzonderlijke bloemen, vlinders en andere insecten. Minder gebruikelijk dan het tonen van werk van directe familieleden en navolgers, is de aandacht voor de kunst van fotograaf Hans Withoos (1962), die is vervlochten in de tentoonstelling. Hij is een „verre nazaat” van Matthias, al blijft onduidelijk hoe de familierelatie in elkaar zit. Van belang is vooral dat hij een reeks werken heeft gemaakt die uitgaan van de oude schilderijen. Deze ‘fotoschilderijen’ tonen composities van Matthias die naadloos overgaan in hedendaagse, vaak nogal surreële taferelen. De beelden zijn aantrekkelijk en helder, zonder dat er klaarblijkelijk is gezocht naar een inhoudelijke relatie. Geborduurde bloem (2020) bijvoorbeeld, toont een vrouw gekleed in een strak korset met Withoos-motieven, zittend tegen de achtergrond van een bosstilleven door Matthias. De toevoeging van de figuur bedekt het onderhoudende thema van het oorspronkelijke schilderij, met een muis die inbreekt in het nest van de vogel die rechtsboven verschrikt opvliegt.