Beeldende kunst in 2023: we gaan meer kleurrijke verhalen vertellen via beelden

In 2013 kreeg de Britse kunstenaar Isaac Julien van The Guardian de volgende vraag voorgelegd: „Maak deze zin af: diep in mijn hart ben ik gewoon een gefrustreerde…” Een mooie vraag, die je eigenlijk wel in elk interview aan iemand zou willen voorleggen. Vooral wanneer je dan een niet ontwijkend antwoord krijgt, zoals dat van Julien. Hij antwoordde: „schilder”. Dat is tamelijk geestig voor een kunstenaar. Tegelijkertijd: dat het schilderen kennelijk niet zo makkelijk gaat, is vast de reden waarom Julien vooral films en videokunst maakt, en zich toelegt op fotografie.

Isaac Julien (1960) mengt in zijn werk vaak geschiedenis, poëzie en fotografie met morele en maatschappelijke kwesties. En dan gaat het over onderwerpen als de black experience, onderdrukking, kapitalisme en homoseksualiteit. Thema’s die nu modieus lijken, maar waar Julien dus al decennia mee bezig is. Komend voorjaar is zijn werk van de afgelopen veertig jaar in een overzichtstentoonstelling te zien in Tate Britain. Het is wel interessant om straks te kijken of het werk nu anders wordt gezien dan enkele jaren geleden. Dankzij de tijdgeest waarin films over zwarte identiteit en homoseksualiteit als Moonlight en I Am Not Your Negro wereldwijd in grote bioscopen getoond werden, kreeg zijn werk hernieuwde relevantie, legde Julien enkele jaren geleden uit. De aanleiding was het opnieuw uitbrengen en vertonen van zijn film Looking for Langston (1989) in de bioscoop.

Toen in 2015 een kleinere overzichtstentoonstelling te zien was in museum De Pont, was NRC nog niet helemaal overtuigd: „Juliens engagement lijkt vooral een vorm van edginess, een middel om zijn werk wat minder ‘amusant’ te maken en meer ‘kunstzinnig’,” om tot de eindconclusie „te plat” te komen. Is het de manier waarop het werk gepresenteerd wordt, of ligt het aan de relatie tussen verhalen en beeldende kunst?

Verhalen zijn al jaren volop aanwezig in de beeldende kunst – de hoofdtentoonstelling op de Biënnale in Venetië was gebaseerd op de surrealistische verhalen van Leonora Carrington – en dat zal komend jaar alleen maar meer worden. Zo gaat de Biënnale in de Nigeriaanse hoofdstad Lagos uit van het verhaal over de renbaan waar Britse kolonisatoren graag hun paardenraces hielden. Na de onafhankelijkheid deed de baan dienst als plek voor militaire parades. Het verleden van die plek is straks de basis voor kunst en verhalen over natievorming en -constructies. In de Finse hoofdstad Helsinki zullen op de ‘Biënnal’ (zonder e geschreven) nieuwe wegen centraal staan, en de Biënnale in het Letlandse Riga (als die tenminste doorgaat) mikt deels op de relatie tussen de natievorming van de Baltische Staten en beeld. Nederlandse musea komen met grote exposities over het verleden – waarvan de Vermeer-expositie in het Rijksmuseum met veel boekuitgaven en ‘ontdekkingen’ gepaard gaat.

„Kom vanavond met verhalen, hoe de oorlog is verdwenen”, dichtte Leo Vroman in 1957. Een credo dat voor 2023 enerzijds een wens is, maar ook opgaat voor wat dit jaar zich nog verder ontwikkelt: de abstractie komt verder op de achtergrond om plaats te maken voor het (vergeten) verhaal.

Bridgerton

Wat dat betreft is Julien een uitstekend voorbeeld voor wie anno 2023 een zich doorzettende trend wil vatten. Na 2015 is er natuurlijk meer werk bijgekomen, waaronder de fascinerende tableaux vivants over de abolitionist Frederick Douglass – Lessons of the Hour (2019) heet het. Op tien videoschermen wordt de kijker meegenomen in scènes uit het leven van Douglass, die drie speeches geeft aan een wit gehoor, en op andere zie je fragmenten die een knipoog lijken naar de Netflix-hit Bridgerton. Wat Julien in Douglass aantrok om er werk van te maken, was niet alleen datgene waar de rond 1818 in slavernij geboren denker voor stond, maar ook de relatie tussen Douglass’ ideeën en de rol van fotografie. Douglass was de meest geportretteerde Amerikaan van de 19e eeuw. Hij is vaker vastgelegd dan president Abraham Lincoln. „Hij zag fotografie als een gereedschap waarmee je de slavernijgeschiedenis kon bevrijden van de standaardafbeeldingen en karikaturen die er bestonden”, legde Julien uit over Douglass’ fascinatie voor foto’s.

Julien gebruikte portretten van Douglass (en een acteur) bewust zonder afleidende achtergrond, om zo de mens meer naar voren te halen en het decor naar achteren te duwen. De verhalen moest de kijker er zelf maar bij verzinnen.

Die gedachte sloot ook aan bij wat Douglass zelf vond: hij geloofde zeer in de kracht van het woord, maar vond ook dat taal te afstandelijk kon zijn om de realiteit van de slavernij over het voetlicht te brengen, de beeldcultuur was verstrekkender. „Bij beeld is het net als bij liederen, ze moeten hun eigen weg vinden in de wereld. Alles wat we kunnen vragen is dat ze aan de muur worden gehangen, met het best mogelijk licht erop, en dat ze verder voor zich spreken.”

Julien lijkt tegelijkertijd toch zijn invulling aan de geschiedenis te geven: in tableaux vivants krijg je Douglass te zien terwijl hij spreekt, in een koets zit, door hoog gras wandelt, met een paard aan zijn zijde loopt, et cetera. Maar door op tien schermen tegelijk verschillende ‘tableaus’ te laten zien, en ondertussen speeches te laten horen, word je niet alleen geconfronteerd met de vele invullingen die er zijn, maar word je ook gedwongen te kiezen tussen de werelden die er op scherm verschijnen.

Een vergelijkbaar procedé paste hij in 2012 toe met het videokunstwerk Ten Thousand Waves, waar op tien schermen te zien is hoe Chinese arbeidsmigranten verdrinken voor de kust van Engeland, en hoe er op andere schermen een Chinese 16e-eeuwse fabel wordt verteld en verbeeld.

Die relatie tussen woord en beeld, verhaal en scherm zit er al vanaf het begin in bij Julien. In interviews gaf hij aan dat wanneer iemand aan hem vroeg waar zijn werk over ging, dat hij zich vooral als dichter zag. „Ik ben een dichter, geïnteresseerd in poëzie,” vertelde hij in een interview voor Tate Shots. De opmerking verklaart niet alleen zijn keuze voor de onderwerpen en de hoofdpersonen in zijn films en videokunst – zoals schrijver en filosoof Frantz Fanon, dichter Langston Hughes en schrijver James Baldwin – maar het zegt ook iets over de vorm van zijn werk.

Harlem Renaissance

Vanaf zijn studententijd zocht hij de relatie al, toen hij Who Killed Colin Roach (1983) maakte. Hierin vallen de beelden van protesten samen met de oproep tot dat protest en de zoektocht naar antwoorden van de familie van de 23-jarige Roach. Hij werd toen hij een politiebureau binnenliep doodgeschoten. Met die gebeurtenis begint Juliens verhaal („de politie had geen enkele reden om te denken dat de dood verband hield met racistische, neo-nazitheorieën”) om daarna op de beelden van Londen over te gaan waar toen niet ‘Black Lives Matter’ klonk, maar ‘Leave Us Alone’.

Een paar jaar na deze film zou hij doorbreken met Looking for Langston (1989), waarin hij een ode brengt aan de dichter die zo bepalend was voor de Harlem Renaissance (de zwarte emancipatiebeweging in de jaren twintig), en tegelijkertijd de Londense gayscene van toen en de jaren tachtig vermengt. Wat dat betreft keert hij in zijn laatste werk terug naar dat succes. In Tate is werk te zien dat Julien recent voltooide: Once Again – Statues never Die (2022). Hierin verbeelden acteurs (onder wie André Holland uit Moonlight) het leven van de Harlem Renaissance-beeldhouwer Richmond Barthé.

Juliens werk is een „mix van choreografie en pulserende beats, poëtisch en politiek, verbijsterend en sexy”, schreef The Guardian, die de expositie in Tate Britain uitlicht als een om je enorm op te verheugen.