Met Gorbatsjov komt nieuwe generatie aan de macht

Door Raymond van den Boogaard Correspondent NRC handelsblad

p e benoeming van Michail Gorbatsjov (54), het jongste lid van het Sovjet-politburo, tot opv0 lger van Tsjernenko als partijleider was kennelijk reeds lang voorbereid. Dat leiden Westerse waarnemers af uit de snelheid waarmee Gorbatsjovs benoeming gisteren bekend is gemaakt, vier Sur en vijftien minuten na de bekendmaking van Tsjernenko’s overlijden. fsla twee korte intermezzi — 0 p zeventien jaar Brezjnev volgden vijftien maanden Andropov

e n dertien maanden Tsjernenko ‘lijkt de Sovjet-Unie nu weer U beschikken over een partijleider in de kracht van zijn leven, gn hij zal die kracht hard nodig hebben, menen waarnemers. De stagnerende economie moet uit (iet slop worden geholpen, de landbouw nieuw leven ingeblazen, de Sovjet-Unie worden ontdaan van het in de afgelopen jaren gegroeide imago van een door ouden van dagen bestuurd land. waar stagnatie troef is. En voor dit alles is het noodzakelijk dat Gorbatsjov, die zich een bewonderaar heeft getoond van de onder partijleider Andropov ingezette, meer hervormingsgezinde lijn, zich een machtsbasis verwerft in het logge, weinig tot experimenten geneigde partij- en staatsapparaat in de Sovjet-Unie. Wat Gorbatsjov daarbij in ieder geval op zijn twee directe voorgangers voor lijkt te hebben, is tijd van leven. Wie is deze 54-jarige, die in navolging van Andropov in normaal

Russisch, en met minder partijjargon dan Tsjernenko of Brezjnev, zich gisteren ais partijleider manifesteerde? Voor het eerst, en dat lijkt een feit van grote psychologische betekenis, wordt de Sovjet-Unie geleid door iemand die zijn politieke vorming niet onder Stalin heeft genoten. Anders dan Brezjnev, Andropov of Tsjernenko hoeft hij niet het gevoel te hebben een overlevende uit die soms bloedige en voor de partijkaders altijd onzekere periode te zijn. Gorbatsjov was bij Stalins dood in 1953 nog maar net een jaar lid van de partij. Zeven jaar geleden was hij overigens nog een partijchef op lokaal niveau, in de provincie Stavropol, van wie weinigen ooit gehoord hadden. Misschien had men iemand nodig om de onsuccesvolle en carrièretechnich daarom ondankbare landbouwsector te leiden, toen Gorbatsjov in 1978 als partijsecretaris naar Moskou werd gehaald. In 1980 volgde het volledig lidmaatschap van het politburo. Gorbatsjov komt uit een boerenfamilie en in zijn eerdere carrière waren partijorganisatie en landbouworganisatie steeds hand in hand gegaan. Eenling Gorbatsjov leek een man zonder echte vrienden of vijanden binnen de Sovjet-leiding, een eenling eigenlijk, al zijn er ook die menen dat hij een cliënt was van de begin 1982 overleden partij-ideoloog Michail Soeslov. Al spoedig bleek Gorbatsjov echter ook eigen ideeën te hebben. Zonder dat je nu kunt zeggen dat het echt tot een openlijk meningsverschil kwam, viel in 1982 op dat Gorbatsjov zich vrijwel geheel onthield van enig openbaar enthousiasme voor het

zogenoemde „voedselprogramma”. Dat voedselprogramma was een hervorming van de soort waarvan de toenmalige partijleider Brezjnev hield. Zonder dat er echt iets fundamenteels veranderde in de landbouw, werden allerlei bestuursorganen gereorganiseerd en vooral veel nieuwe bestuursorganen toegevoegd. In combinatie met een enorme geldinjectie voor hoogwaardige technologische investeringen in de landbouw, moest dat ervoor zorgen dat de opbrengsten verbeterden, de Sovjet-Unie vanaf 1990 geen graan meer hoefde in te voeren en de onlustgevoelens in de bevolking over de slechte voedselsituatie werden onderdrukt. Gorbatsjov barstte, in tegenstelling tot andere leden van het politburo, niet in lof over deze voornemens uit. Werd hij toen herkend door de latere partijleider Andropov als iemand die gebruikt kon worden in de strijd tegen de resterende Brezjnev aanhangers? Zeker is in ieder geval dat het tijdperk-Andropov Gorbatsjov geen windeieren heeft gelegd. Andropov belastte het jongste lid van het politburo met een sleutelopdracht: de rapportage- en verkiezingscampagne op provinciaal partijniveau, die zou kunnen leiden tot vervanging van de oude Brezjnevaanhangers daar door jonger, en Andropov gunstiger gezind kader. Meer en meer leek hij onder Andropov belast met de leiding over de economie in haar geheel, en wel in de door deze partijleider geintroduceerde stijl van „nieuwe zakelijkheid”.Zozeer rees Gorbatsjovs ster dat hij begin vorig jaar algemeen gezien werd als de voornaamste kandidaat bij de opvolging van Andropov. Maar dat viel anders uit.

Brezjnevs oude „kroonprins” Tsjernenko werd door het behoudend ingestelde partijestablishment op het schild geheven. Aanvankelijk leek het uit met de „nieuwe zakelijkheid” en de experimenten. Bij de vergadering van het Centraal Comité waarop Tsjernenko tot partijleider werd benoemd, hield Gorbatsjov zelfs een rede die aanvankelijk in het geheel niet in de Sovjet-pers werd vermeld. Dat zou Gorbatsjov onder Tsjernenko vaker overkomen. Nog in december vorig jaar liet het partijblad Pravda de meest interessante en hervormingsgezinde passages weg uit een toespraak van Michail Gorbatsjov. Maar voor de beoordeling van zijn politieke status was dat kennelijk bedrieglijk. Hij groeide, meer nog dan onder Andropov, tot het niveau van tweede man binnen de Sovjet-leiding, degene die de ideologie onder zijn hoede had bijvoorbeeld. En na enkele maanden stilte aan het hervormingsfront herleefde, terwijl Tsjernenko’s macht wegkwijnde, de onder Andropov aangevangen campagne voor discipline en de roep om hervorming — gisteren in Gorbatjovs toespraak na zijn benoeming geformuleerd als „een strategische

koers… gericht op de sociaal-economische ontwikkeling van het land”. „We moeten een beslissende wending geven aan de economie en deze op het spoor van intensieve ontwikkeling zetten”, aldus Gorbatsjov. Waaruit deze wending zal bestaan is voorhands nog onduidelijk, menen waarnemers. Gorbatsjov moge voorstander zijn van hervormingen, maar deze mogen in de voorzichtige stijl van het Kremlin-bestuur nog altijd niet zo genoemd worden en er zijn geen redenen om aan te nemen dat Gorbatsjov in dit opzicht een radicale avonturier is. Onduidelijk is verder welke machtsbasis Gorbatsjov heeft om eventuele hervormingen door te voeren, tegen de neigingen van behoudende delen van het bestuursapparaat in. Daar zijn bijvoorbeeld de in Moskou gevestigde ministeries, die als de dood zijn voor machtsverlies als gevolg van decentralisatie van economische bevoegdheden. Het verwerven van die macht kost tijd, menen waarnemers. Op sleutelposten van het apparaat moeten medestanders worden benoemd, compromissen moeten worden gesloten met andere stromingen die de integriteit, en daarmee de effectiviteit van het streven naar verandering in gevaar kunnen brengen. Nieuw tijdperk Maar aan de oppervlakte, ten aanzien van de stijl van leiderschap lijkt een nieuw Sovjet-tijdperk een feit. In de publiciteitscampagne waarmee Gorbatsjovs leiderschap de afgelopen maanden, overigens uitsluitend voor gebruik in het buitenland, werd geafficheerd, speelde zijn familie bijvoorbeeld een belangrijke rol. Sinds decennia was dit een

taboe voor Sovjet-leiders, die immers geacht wordt niet zozeermensen te zijn, alswel de historische gang van het socialisme te verpersoonlijken. Andropovs echtgenote verscheen voor het eerst in de openbaarheid bij de begrafenis, om een sterk voorbeeld te noemen. Gorbatsjov werd bij een, achteraf mede als publiciteit bedoeld, bezoek aan Engeland in december jl. duidelijk als een man met een vrouw ten tonele gevoerd. En Raisa Gorbatsjova stal door haar mondain voorkomen en het uitspreken van de woorden „like very much, thank you”, de harten van velen in het Westen, die zich kennelijk Sovjet-vrouwen uitsluitend als schichtige wezens in bloemetjesjurken kunnen voorstellen. Toen Gorbatsjov vorige maand in Moskou aan de buitenlandse pers werd vertoond bij het uitbrengen van zijn stem in verkiezingen, konden de verbaasde verslaggevers zelfs kennis maken met Gorbatsjov dochter, en zijn kleindochter Ksanotsjka, die heel populair grootvaders biljet in de bus mocht gooien. Dat de binnenlandse media van de Sovjet-Unie in het geheel gezwegen hebben over dit charmante tafereeltje, geeft al aandat dit alles nog geen fundamentele veranderingen in het Sovjet-bestuur hoeft te beduiden. Maar aan de andere kant is de jonge eenling in het politburo die nu tot partijleider is benoemd, een vertegenwoordiger van een jongere generatie Sovjet-kaders, die onafwendbaar hun weg naar de top vervolgen. Misschien dat hun vaders zich zorgen maken over hun gebrek aan voorzichtigheid, hun neiging tot verandering of experimenten ook. Maar al te lang zal de oudere generatie het jeugdig elan der vijftigjarigen niet meer kunnen tegenhouden.

Gorbatsjov