Strijd van de Mapuche in Chili verhardt: ‘Wees gewaarschuwd, ons verzet is gewapend’

De weg tussen Cañete en Tirúa, ruim 550 kilometer ten zuiden van de Chileense hoofdstad Santiago, lijkt op het eerste gezicht op een ansichtkaart. Beboste heuvels, uitgestrekte bergmeren en weilanden met koeien illustreren waarom Chili wel ‘het Zwitserland van Zuid-Amerika’ wordt genoemd. Maar de uitgebrande auto’s langs de weg, de gepantserde legervoertuigen die langsrazen en de wegblokkades van militairen verpesten het idyllische landschap. Dit gebied is het epicentrum van het gewapende verzet van de Mapuche, de grootste inheemse groep van Chili.

Lees ook Nieuwe grondwet moet van Chili een ‘plurinationale’ staat maken

Zo’n 1,8 miljoen mensen in Chili behoren tot dit volk, bijna een tiende van de gehele bevolking. De groep heeft een verleden van verzet tegen buitenstaanders: van de Inca’s in de vijftiende eeuw tot de Spaanse conquistadores in de zestiende, zeventiende en achttiende eeuw: ze beten allemaal hun tanden stuk op de standvastige Mapuche. Sommige historici noemen hen het enige inheemse volk dat nooit is gekoloniseerd door de Spanjaarden.

Toen Chili zich in de negentiende eeuw onafhankelijk van Spanje verklaarde, bleef het conflict met de Mapuche bestaan. Via een ingenieuze ‘vredescampagne’ werd hun territorium langzaam gekoloniseerd. Grote bosbouwbedrijven vestigden zich begin twintigste eeuw in het bosrijke gebied, en legden er enorme naaldboom- en eucalyptusplantages aan. Economisch aantrekkelijk, ecologisch verwoestend.

Militant verzet

De manier van leven van de talrijke Mapuche in het zuiden van Chili werd weggedrukt door de industrie. Hun dorpen verdwenen nooit helemaal, maar de Mapuche werden wel een achtergestelde groep. De bossen waar ze hun medicijnen uithaalden waren nu droge naaldboomplantages die eens in de zoveel tijd gekapt werden. Eind twintigste eeuw besloot een groep Mapuche dat het genoeg was. Dat het volk zijn waardigheid was verloren, dat er verzet geboden moest worden. Inheemse leiders kwamen bijeen en vormden de guerrillabeweging Coordinadora Arauco-Malleco (CAM).

„De oprichting van de CAM was een nieuw hoofdstuk in de strijd van de Mapuche tegen het systeem”, vertelt oprichter Héctor Llaitul. Hij staat aan het Lleu Lleu-meer in het zuiden van Chili, het Mapuche-territorium dat deze groep Wallmapu noemt. „Wij waren een natie, alle culturele en politieke elementen van een natie waren in Wallmapu te vinden, voordat wij werden aangevallen door Chili. We zijn een bezet volk. En daarom is ons verzet legitiem. Onze doel is de bevrijding van het Mapuche-volk.”

We zijn een bezet volk. En daarom is ons verzet legitiem

Héctor Llaitul Oprichter Mapuche guerillabeweging

Inmiddels zijn er verschillende militante bewegingen gelieerd aan het Mapuche-volk, ontstaan uit afsplitsingen van de CAM. De CAM is nog steeds de grootste beweging en Llaitul een van de bekendste gezichten van het gewapende verzet van de Mapuche. Hoewel de Chileense politiek Llaitul en zijn groep als terroristisch beschouwd, ziet hij het zelf als een politiek-militair antwoord op het kapitalisme. „Onze strijd richt zich voornamelijk tegen de grote bosbouwbedrijven. Zij staan voor het destructieve kapitalisme, beschermd door de politieke elite”, zegt Llaitul. „Wij plegen geen aanslagen op mensen, arbeiders en boeren blijven altijd buiten schot, wij richten ons voornamelijk op sabotageacties van bosbouwmachines.”

De nieuwe grondwet, waar Chilenen zondag over stemmen en waarin inheemse groepen meer zelfbestuur krijgen, kan een oplossing bieden, zegt Salvador Millaleo, een Mapuche en oud-regeringsadviseur voor inheemse kwesties. „Het probleem is dat radicale groeperingen zoals de CAM deze nieuwe grondwet ook afwijzen, omdat het de grondwet van de Staat is. Zolang zij geen autonomie krijgen, zal het conflict voortduren en waarschijnlijk zelfs verharden”, zegt hij.

Pablo Marchant

Het was bij een van deze sabotageacties dat Pablo Marchant om het leven kwam. Een goedlachse jongen met glimmende ogen, getuige de foto’s waarmee de huiskamer van zijn moeder volhangt. Op een foto houdt hij een grote blauwe vlag vast, met een witte ster in het midden. Eronder staat een tekst: ‘weichafe Pablo, we zullen je niet vergeten’. Weichafe betekent ‘krijger’ in het Mapdungún, de taal van de Mapuche, de blauwe vlag is een vlag die deze inheemse groep veel gebruikt.

Miriam Gutiérrez, de moeder van Pablo, zet de foto terug op de plank. „Kon ik Pablo nog maar een knuffel geven”, zegt ze. Ruim een jaar na de dood van haar 28-jarige zoon zit ze nog vol vragen. Marchant werd op 9 juli 2021 doodgeschoten door agenten in burger op het terrein van een groot bosbouwbedrijf in het zuiden van Chili. Hij had daar ’s nachts, met een groep inheemse militanten, ingebroken om graafmachines en vrachtwagens in brand te steken. Een sabotageactie, zoals deze militante groep ze haast wekelijks pleegt. Met als doel hun grote vijand, de bosbouwindustrie, in het hart te treffen.

In tegenstelling tot de meeste leden van de CAM was Pablo een doodgewone student aan een Chileense universiteit die uit eigen beweging aansloot bij de militante groep. „Pablo was altijd iemand die oog had voor onrecht. En sinds hij antropologie ging studeren in Concepción, werd hij zich steeds bewuster van zijn Mapuche-achtergrond”, vertelt Gutiérrez. Tijdens zijn studie kwam hij in contact met Ernesto Llaitul, de zoon van Héctor Llaitul.

„Hij was steeds meer en steeds langer van huis. Pablo zei dat hij met inheemse gemeenschappen werkte, maar nooit dat hij bij de CAM zat. Maar ik merkte wel dat hij veranderde. Op een dag zei hij: mama, als ik omkom bij mijn werk, wil ik dat je mijn lichaam in Wallmapu laat begraven”, zegt Gutierrez. „Dat gesprek gaf mij een vreemd gevoel, alsof hij zijn dood voorspelde. Ik kwam er pas na zijn dood achter dat hij lid was van de CAM.”

Na aankomst van de minister van Binnenlandse Zaken schoten militanten in de lucht

De dood van Pablo Marchant heeft de CAM een impuls gegeven, zegt de leider Héctor Llaitul, juist omdat Marchant ervoor koos de universiteit achter zich te laten en zich aan te sluiten bij de militante groep. De organisatie is gegroeid en uitgebreid en het aantal sabotageacties en aanvallen op bosbouwbedrijven is toegenomen. Ook is er meer land bezet door inheemse groeperingen gelieerd aan de radicale beweging. Het toont Llaitul dat de dood van Marchant niet voor niets is geweest. „Marchant is een martelaar. Hij vocht zich los van het westerse, kapitalistische systeem, sloot zich bij ons aan. En hij stierf voor de zaak waar hij in geloofde: een vrij en autonoom Wallmapu.”

Nieuwe regering

De strijd van de Mapuche is allesbehalve geluwd sinds het aantreden, eerder dit jaar, van een nieuwe, jonge, linkse president. Deze Gabriel Boric (36) begon zijn inaugurele speech afgelopen maart door enkele woorden in het Mapudungún te spreken. Hij sprak over toenadering, inclusiviteit en vrede. Na een paar weken besloot zijn minister van Binnenlandse Zaken de conflictzone op te zoeken. Maar vlak nadat ze was aangekomen, schoten militante strijders enkele honderden meters verderop in de lucht: ze was niet welkom.

Lees ook Chili kiest met jonge Gabriel Boric (35) voor een sociaal bewogen, politiek geslepen president

Het bezoek toonde toenmalig overheidsadviseur Millaleo dat ook deze nieuwe, progressieve regering niet goed voorbereid was. Hij stapte op nadat bleek dat de regering geen ander beleid ging voeren om het conflict op te lossen. „Een linkse agenda betekent niets voor deze groeperingen. Als president blijf je de hoogste vertegenwoordiger van een staat die wordt beschouwd als bezetter”, vertelt hij. „Er is ook geen sprake van een nieuwe relatie tussen de staat en de Mapuche. Zolang er militairen in het zuiden van Chili zijn en er confrontaties plaatsvinden met deze bewegingen, zal er ook geen verandering in komen.”

Gebrek aan harde hand

Sinds de CAM werd opgericht en het verzet van de Mapuche feller werd, nam ook het aantal slachtoffers toe. Die vallen met name aan de kant van de Mapuche, onder meer door optreden van speciale politie-eenheden die de regering naar het zuiden stuurde om de rust te bewaken. Sinds oktober is ook het leger aanwezig in de regio.

Voor Fernando Fuentealba is het nog niet genoeg. Zijn hotel werd in brand gestoken door militante Mapuche, zijn auto werd beschoten en huizen van zijn familieleden werden aangevallen. „Wij zijn al lang slachtoffers van terreur van deze organisaties. Toen ik mijn hotel nog had, werkte ik met Mapuche gemeenschappen om hen te laten meeprofiteren van het toerisme. Maar na een paar maanden kwam de CAM langs”, zegt Fuentealba.

Hij kreeg te horen dat zijn hotel was gebouwd op grond van de Mapuche, dat hij niet welkom was. „De politie durfde niets te doen, we hebben het hier over getrainde guerrillastrijders waar ze het tegen moeten opnemen. De vorige regering [van de rechtse president Sebastián Piñera, red.] ontving ons, heeft het leger naar het zuiden gestuurd. Maar er is een hardere aanpak nodig. Llaitul moet worden opgepakt, maar de nieuwe president durft niets.”

Weken na zijn interview met NRC werd Héctor Llaitul aangehouden vlakbij Cañete. Hij wordt verdacht van het oproepen tot geweld tegen de staat en moet zijn proces in de gevangenis afwachten.