Lee Bontecou wist van Spoetniks en zwarte gaten kunst te maken

Eet mij, zeggen de zwarte tanden in een titelloos werk uit 1961 van de Amerikaanse beeldhouwer Lee Bontecou. In het werk grijnst een zwart metalen ding je toe vanuit een rond gat dat omringd wordt door canvas, metaal en touw. Bontecou, de kunstenaar die het zwarte gat in de kunst een geheel nieuwe betekenis gaf, is afgelopen dinsdag overleden in Florida, op 91-jarige leeftijd.

Toen Bontecou (1931) eind jaren vijftig doorbrak in de New Yorkse kunstwereld was er bewondering voor haar eigengereide werk, maar critici vonden het ook moeilijk te plaatsten. Wat wilde deze vrouwelijke kunstenaar met die smerige, afgedankte doeken vol roet die ze aan elkaar had gestikt of over staal had gespannen? Die aan elkaar genaaide lappen suggereerden een soort leegte waar flink wat betekenissen op konden worden losgelaten. Feministen stelden vast dat Bontecou met dat zwarte gat de vagina had verbeeld in een agressieve, geïndustrialiseerde mannenmaatschappij. Ze plaatsten haar in de tweede feministische golf, met Bontecou als de verbeelder van vrouwelijkheid die van zich afbijt, of juist verwaarloosd wordt en zich toch staande houdt, met de vagina als metafoor en kern.

Lees ook: De geschiedenis van de kunst kan prima zonder mannen

Onzin, verklaarde Bontecou die van dergelijke typeringen niets moest hebben. Ze was er juist van overtuigd dat je aan een werk niet kon zien of het door een man of en vrouw was gemaakt. Wie de gaten wilde duiden, kon beter terecht bij de zwarte gaten in de ruimte. In een interview in de jaren zeventig, waarin ze terugblikte op haar enorme succes in de jaren zestig, toen ze wandvullende constructies maakte van diverse materialen, legde ze uit dat ze de ruimte een spannend begrip vond. „Niets was er bekend over zwarte gaten, alleen dat ze enorme, onaantastbare en gevaarlijke eenheden waren. Ik was erg opgewonden toen kleine Spoetniks door de ruimte met die zwarte gaten vlogen”.

De ontdekking van het zwarte gat

Hoe je zwarte gaten kon maken, ontdekte Bontecou toen ze in 1957 en 1958 in Rome zat, met een beurs die ze had gekregen nadat ze haar opleiding in New York en Maine had voltooid. Terwijl ze zich daar toelegde op vogels van terracotta, ontdekte ze hoe je tijdens het lassen en het afsluiten van het zuurstof van een las-toorts enorme gaten kon maken, die van het diepste zwart. De werken die daarop volgden, noemde Bontecou worldscapes. Op haar wandsculpturen, waaronder een in 1964 in het New Yorkse Lincoln Center, verwerkte ze ook oorlogsmateriaal zoals helmen en gasmaskers. Ze confronteerde de kijker met de gruwelijkheden waartoe de mens in staat was. Kunst als machine of ruimtemodel.

Ondertussen had ze solotentoonstellingen, maar ook groepstentoonstellingen met Jasper Johns, Robert Rauschenberg, Andy Warhol, en Frank Stella in de New Yorkse Leo Castelli Gallery.

Het succes rondom het werk kende ook een keerzijde. Dat gebeurde toen Bontecou in 1971 bij Leo Castelli Gallery werk tentoonstelde dat niet meer de hardheid had van het bekende werk, maar juist delicater en minder abstract oogde (er waren opeens vissen en bloemen van plastic). De ontvangst was gemengd. The New York Times deed het werk af als „onbevredigend”.

Uit zicht

Bontecou ging zich op het lesgeven concentreren, was niet meer te zien in de kunstscene van New York en leek uit zicht. Totdat ze ziek werd. Wat te doen met al dat werk, verklaarde ze later in interviews? Ze stemde in met een retrospectief van haar werk kwam in 2003, in Los Angeles, Chicago en New York. In 2010 kwam het MoMa in New York nogmaals met een grote overzichtstentoonstelling met de veelzeggende titel All Freedom in Every Sense. Een voortreffelijk samenvatting van haar werk dat zo oneindig leek, vol zwarte gaten, en waarvan sommige onderdelen elk moment de ruimte in leken te kunnen vliegen.

Lees ook deze recensie: Ruimtereiziger Bontecou