Klarinettist Jörg Widmann: ‘Miles Davis was belangrijker voor mij dan Beethoven’

„De Deutsche Bahn is een beetje chaotisch”, roept Jörg Widmann in de telefoon terwijl hij uit de vertraagde trein vanuit München in een Berlijnse taxi stapt die hem naar het conservatorium rijdt waar zijn compositiestudenten op hem wachten. Morgen reist hij door naar Wenen om op te treden met het Hagen Quartett. Woensdag volgt dan de wereldpremière van zijn Negende strijkkwartet door het Ruysdael Kwartet in het Muziekgebouw in Amsterdam. Een tikje hectisch is het schema wel, geeft Widmann toe: „Maar zodra de muziek begint, ben ik de gelukkigste persoon op aarde.”

Een interview in transit past eigenlijk wel bij Jörg Widmann (1973). Hij is nu eenmaal altijd onderweg, als een van de beste klarinetsolisten van onze tijd, én veelgevraagd dirigent, én toonaangevend componist. Althans, hij wás altijd onderweg. Componeren deed hij in hotels, gewoon met potlood op papier. Van sommige stukken weet hij nog precies hoe de hotelkamer eruitzag waar hij ze schreef, hoe het er rook. „Maar ik componeer niet meer als ik op tournee ben – tenzij ik een deadline moet halen, natuurlijk.”

Nog niet zo heel lang geleden was dat anders voor Widmann, die in juni vijftig wordt. Overdag lesgeven, ’s avonds optreden en ’s nachts componeren, zo zag zijn leven er lange tijd uit. „Toen genoot ik ervan, maar inmiddels verlangt het lichaam naar meer rust. Tegenwoordig vind ik het fijn om tijd vrij te plannen en vroeg op te staan om aan een stuk te werken. Het is echt een substantiële verandering. Ik koos ook vaak nachtelijke titels, maar nu passen Schumanns Gesänge der Frühe beter bij me, haha.”

Wereldpremière

Jörg Widmann is dit seizoen veel te horen in Nederland, als composer in residence bij de NTR ZaterdagMatinee. Een van de hoogtepunten was de Nederlandse première van het schitterende oratorium ARCHE, dat hij schreef voor de opening van de Elbphilharmonie in Hamburg in 2017. De uitvoering in het Concertgebouw is terug te zien via NPO Start en op YouTube. In april sluit Widmann zijn residency af met onder meer het Klarinetconcert van Weber – een held van hem – en twee eigen stukken.

En nu is er ook nog de wereldpremière van het Negende strijkkwartet, in die ándere Amsterdamse zaal. Sowieso voelt Widmann zich nauw verbonden met Amsterdam, zowel de stad als het publiek: „Het voelt echt als thuiskomen, zo alert als mensen hier luisteren, bijvoorbeeld naar een werk als ARCHE. Dat geeft de uitvoerders enorm veel energie en vertrouwen. Het is een broze kunstvorm, het is heel eenvoudig om iets kapot te maken.”

Na een cyclus van vijf strijkkwartetten rond de eeuwwisseling bleef Widmann vijftien jaar weg bij het genre: „Ik dacht niet dat ik er nog iets aan toe te voegen had. Maar de laatste jaren ben ik in een extase van strijkkwartet-schrijven geraakt.” Het leidde tot een nieuwe cyclus van vijf kwartetten, nummers 6 tot en met 10, waarvan het Negende het laatste is dat in première gaat. Wat ze gemeenschappelijk hebben: Beethoven.

Verrassing van de vorm

„Beethoven was voor mij jarenlang, het klinkt een beetje gek, geen relevante componist. Ik bewonderde hem natuurlijk, maar Miles Davis was veel belangrijker voor mij. Totdat dirigent Mariss Jansons mij vroeg om een ouverture te schrijven bij Beethovens Zevende en Achtste symfonieën. Ik zei dat ik de Zevende bewonderde, maar de Achtste niet begreep. Mariss lachte en zei: ‘Die bestudeer je dan opnieuw en daar zul je veel profijt van hebben.’ En zo was het!” Het resultaat, Con brio, is een van Widmanns meest gespeelde stukken. „Die ervaring heeft de manier waarop ik voor orkest schrijf echt veranderd.”

„Wat ik vooral van Beethoven heb geleerd, is de verrassing van de vorm. Ik ben voortdurend bezig mijn muziek organisch te laten klinken, maar tijdens het componeren word ik er compleet door verrast. Wat bevindt zich om de hoek? Ik heb een fetisj voor transitie. Je kunt A zeggen of B zeggen, maar hoe kom je van A naar B? Hoe verbind je twee noten? Miles Davis zei dat er geen verkeerde noten zijn, het gaat erom hoe je de vólgende noot speelt. In de stilte ertussen zit de muziek. Het is een Zeitkunst, een spel van irritatie en verlossing.”

Widmanns Beethoven-fascinatie is dan ook geen nostalgie, het gaat hem om technieken en ideeën. De vijf kwartetten van zijn tweede cyclus zijn stuk voor stuk Beethoven-studies, maar alleen het Negende is direct betrokken op een compleet Beethoven-kwartet, het legendarische opus 131. „Ik heb diep ontzag voor dat stuk. Tijdens het componeren was ik totaal geobsedeerd door het springende à la marcia-ritme van het slotdeel. Zelfs Beethoven zet er af en toe een contrasterend thema tegenover, maar ik ging maar door.”

Een spook

Zijn Negende strijkkwartet duurt bijna veertig minuten, alle delen worden attacca (zonder pauze) gespeeld en de muziek is heel dicht en symfonisch gedacht, zegt Widmann. „De spelers hebben de bladmuziek op iPads, want er is geen tijd om de bladzijden om te slaan. Ik heb ze voortdurend allemaal nodig. Gelukkig is het Ruysdael Kwartet geweldig.”

En dan is er nog een spook dat door het hele kwartet waart: dat van de Negende symfonie. „Het klinkt bespottelijk, ik geneer me om het te zeggen, want dat slotkoor van de Negende is iets heiligs. Wie ben ik? Maar het drong zich op. De melodie is in alle delen aanwezig, maar dan in mineur, of heel snel. Ik moest het doen.” Es musste sein, zoals Beethoven tussen de notenbalken van zijn laatste strijkkwartet schreef? Widmann lacht: „Ja! Maar op de nederigste manier denkbaar.”

Lees ook het interview uit deze serie met dirigent Raphaël Pichon: ‘Ik voel me religieus dankzij Bach’