Kermis op het Kremlin alsof er niks aan de hand is: ‘Een mensenleven heeft voor Poetin geen betekenis’

Twaalf rode blokken telt het oorlogsmonument in de Aleksandrov Tuin aan de noordmuur van het Kremlin in Moskou. Onder ieder blok ligt aarde begraven uit de twaalf ‘heldensteden’ van de Sovjet-Unie, die in de Tweede Wereldoorlog hun bijdrage leverden aan de overwinning op nazi-Duitsland. Bij de blokken voor Odessa en Kiev liggen deze ochtend rode en witte bloemen. Stille verwijzingen naar Poetins oorlog, waar geen Rus om heeft gevraagd en waar geen Rus over mag praten.

Een blonde vrouw van in de zestig, gekleed in een blauwe jas, staat met haar kleinzoon van een jaar of vijf te kijken naar de wisseling van de wacht bij het monument voor de Onbekende Soldaat. „Klak, klak, klak” doen de soldatenlaarzen bij de eeuwige vlam aan de Kremlin-muur. „Kijk, Dima. Nu gaat die soldaat de kleding van die andere soldaat netjes doen. Want die mag nu een uur niet bewegen”, zegt de vrouw tegen haar kleinzoon. Over de oorlog wil ze liever niets kwijt. „Er sterven mensen, dat is verschrikkelijk. Ooit leefden we in hetzelfde land, dat maakt het zwaar en ingewikkeld.” Ze trekt haar kleinzoon mee in de richting van het Rode Plein.

Vrolijke muziek

Rond het Kremlin, het centrum van de Russische macht, is van de oorlog vrijwel niets te merken. Het is kermis. Vrolijke muziek schalt uit luidsprekers, Moskovieten zwieren rondjes op een schaatsbaan en eten lekkernijen bij fleurige kraampjes. Bij het mausoleum van Lenin, sporadisch open voor publiek, stapt een platinablonde vrouw met een zwart-wit geruit vest naar buiten, samen met haar lijzige tienerdochter. Ze zijn op doorreis vanuit Kamtsjatka, in het Russische Verre Oosten. „We komen hier ieder jaar, nu wilde ik onze dochter Lenin laten zien. Ze vond het heel spannend, een dood persoon”, zegt de vrouw. Gevraagd naar de gebeurtenissen in Oekraïne krijgt haar gezicht een zenuwachtige trek. „Wij hebben familie in Kiev, ze zijn nu veilig. Wij willen vrede en eenheid. En verder wil ik niets zeggen.” Ze loopt gauw door.

Geen Facebook

Ongemak, schaamte, angst en wanhoop. De brute oorlog die hun president een week geleden in Oekraïne begon, veroorzaakt bij Russen een waaier aan emoties. Daarbij komt de paniek over het effect van de keiharde westerse sancties, die de Russische maatschappij beginnen te ontwrichten als een langzaam ontsporende trein. De afgelopen dagen ontstonden rijen voor pinautomaten, sloegen Russen aan het hamsteren en ontstond een hausse in de prijzen van vliegtickets. Problemen met Google en Apple Pay leidden in de Moskouse metro tot lange rijen voor de kaartjesautomaten. De paniek werd afgelopen weekend vergroot door de sluiting van het luchtruim – eerst door Europa, toen door Rusland.

„Veel mensen lijken nog niet te beseffen hoe snel het kan gaan. Gisteren zag ik op het nieuws dat we binnenkort geen Netflix-abonnementen meer hebben. En dan? Geen iPhones, geen Facebook, geen Google, geen vliegtickets.”

Aljona, een kleine vrouw met bruine krullen, grote bril en paarse trui, komt normaal lunchen in dit hippe café niet ver van het Rode Plein. Nu maakt ze een ontredderde indruk en krijgt geen hap door haar keel.

Onbederfelijk vlees hamsteren

De veertigjarige vrouw wil vanwege haar kritische houding niet dat haar achternaam genoemd wordt. Ze werkt bij een bureau voor consumentenonderzoek, waar ze burgers bevraagt over allerhande sociale en economische onderwerpen. Haar werk verloor van de ene op de andere dag iedere betekenis. „We stonden op het punt een onderzoek te lanceren over de vraag welke producten consumenten graag kopen.” Maar op vrijdag belde de opdrachtgever met de mededeling het project te staken. De man had in een aantal supermarkten gezien hoe Moskovieten in paniek toesjonka aan het hamsteren zijn, onbederfelijk, ingeblikt vlees dat populair was in Sovjetjaren. „Hij zei: mensen nu naar hun boodschappenmandje vragen, is onmenselijk. Mensen hamsteren producten die ze in vredestijd nooit zouden kopen.”

Lees ook deze reportage uit Oost-Oekraïne van correspondent Eva Cukier van vlak voor het oorlog werd

Kan je vluchten?

Verlies van luxe is Aljona’s laatste zorg. Normaal gesproken is ze al een fel tegenstander van het Poetin-bewind, de oorlog die dat bewind nu is begonnen verbijstert haar. Naast de stress over het leed in Oekraïne vraagt ze zich al dagen koortsachtig af hoe ze met haar moeder en vijfjarige zoontje Rusland kan ontvluchten. Naar Turkije, waar ze een vriendin heeft, desnoods eerst naar Bakoe (Azerbeidzjan) of Jerevan (Armenië).

Over haar toekomst in Rusland heeft ze geen illusies. „Over een paar maanden hebben onze opdrachtgevers geen geld meer, en ik geen werk meer. Geen land zal ons ooit nog vertrouwen. Rusland zoals wij het kennen, zal ophouden te bestaan.”

Hoewel mensen als Aljona vrijelijk praten over hun afkeer van Poetin, hebben kritische Russen tegelijk grote zorgen over hun veiligheid. Afgelopen dagen werden bij anti-oorlogsprotesten honderden mensen gearresteerd. De woorden ‘oorlog’ en ‘invasie’ zijn verboden in de media, net als het gebruik van niet-Russische bronnen. Dinsdag werden tv-zender Dozjd en het legendarische Moskouse radiostation Ekho Moskvy gesloten, de Doema pleit voor jarenlange celstraffen voor het verspreiden van ‘fake nieuws’.

Bloemenzee

Dat overkwam de 68-jarige Tatjana, een grote vrouw met een groene jas en kort wit haar. Samen met haar 69-jarige vriendin, een kleine vrouw die ook Tatjana heet, staat ze midden in een bloemenzee op de brug tegenover het Kremlin. De twee vrouwen waken over de plek waar op 27 februari 2015 de Russische oppositieleider en fel Poetin-criticus Boris Nemtsov werd vermoord, zoals vrijwilligers dat al zeven jaar doen. Ze willen daarmee voorkomen dat de bloemen worden weggehaald door gewelddadige Poetin-groeperingen.

Zondag, bij de herdenking van zijn sterfdag, werd de grote Tatjana opgepakt. „Omdat we ons uitspraken tegen de oorlog.” Ondanks de angst zien de vrouwen overal tekenen van stil verzet: briefjes op bushaltes, Oekraïense vlaggen, anonieme protestleuzen in de sneeuw. Bij de twee vrouwen is van angst niets te bespeuren. Ze dragen allebei een speldje met de tekst ‘Nee tegen oorlog’ op hun borst. „Als we jonger waren geweest, zouden we ons aansluiten bij de Oekraïners om tegen de Russen vechten”, zegt de kleine Tatjana strijdlustig.

Op de brug voor het Kremlin zien de Tatjana’s de toekomst somber in. „Wij zijn leeftijdgenoten van Poetin, maar hij lijkt eeuwen ouder dan wij. Iemand moet hem tegenhouden. Ze zeggen dat hij ziek is en medicijnen neemt die hem gek maken. Hij is een monster dat al lang geleden geëlimineerd had moeten worden. Wij van de Russische oppositie wisten allang waartoe hij in staat was, maar Europa was naïef.”

Russen verdedigen

Hoewel op straat in de hoofdstad afkeuring klinkt over de oorlog, geloven velen niet dat het werkelijk oorlog ís. De staatspropaganda toont geen beelden van kapotgeschoten Oekraïense steden, van dode Oekraïense of Russische soldaten van uitgebrande legervoertuigen en straten in puin. De boodschap is steeds dat Rusland een militaire campagne voert om burgers in de Donbas te beschermen tegen Oekraïense en westerse agressie. Uit een peiling, begin vorige maand uitgevoerd door het onafhankelijke opiniebureau Levada, zei 45 procent van de Russen het zeer waarschijnlijk te achten dat de spanningen met Oekraïne op een oorlog zouden uitdraaien. Een kwart zei daar absoluut niet van wakker te liggen.

De passieve houding van veel Russen kan volgens analisten veranderen, wanneer het Kremlin besluit tot mobilisatie van Russische mannen, waar sinds een week geruchten over gaan. Dat denkt ook Aljona: „Een mensenleven heeft voor Poetin geen betekenis. Pas als Russen massaal voor het leger worden gemobiliseerd, zullen ze in opstand komen.”

Yandex-taxi

„Waar maakt u zich eigenlijk zo druk om?”, vraagt Sejran Vazgenov verbaasd. Dagelijks chauffeert de oude Armeniër met zijn gele Yandex-taxi Moskovieten door de files van stad. „Die domme Oekraïners hebben hun land volgezet met Amerikaanse raketten. Daarom is het oorlog.” Als hij hoort dat in Oekraïne steden worden gebombardeerd, klinkt ongeloof door in zijn stem. „Dat kan niet waar zijn. Poetin is een normale man, een goede leider die nooit vreedzame burgers zou bombarderen. U moet niet alles geloven wat er op internet wordt verteld.”