Column | Wat houdt Europeanen bijeen? Wat is de lijm? Antwoord: externe bedreigingen

Volgens de laatste Eurobarometerpeiling, die in januari verscheen, vindt 72 procent van de Europeanen dat hun land profiteert van het lidmaatschap van de Europese Unie. Dat is veel. De Eurobarometer vraagt hier al sinds 1974 naar, steeds met dezelfde vraag. In 2010 vond 50 procent van de Europeanen dat hun land van het lidmaatschap profiteerde. Sindsdien kruipt het percentage gestaag omhoog. Het aantal dat zegt dat hun land niet van het lidmaatschap profiteert, is sinds 2010 van 39 naar 22 procent gedaald.

Hier gebeurt iets. We vallen van de ene crisis in de andere, politici klagen over soevereiniteitsverlies, commentatoren voorspellen geregeld dat de EU uiteenvalt – en toch denken burgers kennelijk steeds vaker dat de EU goed voor hen is. En niet alleen in economisch opzicht. Want ook daar zien we een fundamentele verschuiving. Vroeger vonden Europeanen de EU vooral goed ‘voor de economie’ of ‘voor samenwerking tussen Europese landen’. Nu voeren de meesten ‘vrede en veiligheid’ aan.

Die beschermingsfunctie staat plotseling bovenaan, met 36 procent. Dat is 6 procent meer dan in 2021, en in Nederland zelfs 13 procent meer. Dat zegt wat. In Nederland leer je op school altijd dat de EU vooral een markt is en dat de euro vooral koerswisselingen moet stoppen. In Nederland werden Europese zaken jarenlang vanuit het ministerie van Financiën en niet Buitenlandse Zaken gerund – de hele Europese integratie werd daarmee onder veel ministers gereduceerd tot ‘geen cent te veel’. Het betekent iets dat zelfs Nederlanders, die de EU als kille bedoening zagen, als hulpmiddel om geld te verdienen, de EU als bescherming gaan zien.

Volgens Kai Gehring, hoogleraar politieke economie aan de universiteit van Bern, gaat dat kille er inderdaad een beetje af. Europeanen identificeren zich steeds meer met de EU, constateert hij. Omdat de EU wordt geconfronteerd met externe bedreigingen, ontstaat er „een EU-identiteit”. In november 2021, net voor de Russische invasie in Oekraïne, deed hij hier onderzoek naar en schreef hij in zijn verslag dat deze sterkere identiteit ook „gepaard gaat met meer vertrouwen in Europese instellingen en steun voor gemeenschappelijk beleid.”

Opvallend genoeg heeft die Europese identiteit niets met rationele calculaties te maken. Nee, het is emotioneel

De vraag wat grotere heterogene groepen bijeenhoudt, is fascinerend. Men zegt altijd dat burgers zich vooral met kleinere, hechte verbanden identificeren. Hoe groter de groep, zelfs al is die vrijwillig gevormd, hoe zwakker de gemeenschappelijke identiteit. Maar hedendaagse verbanden van politieke en economische samenwerking, zoals de EU, zijn groot. Wat houdt ze bijeen, vroeg Gehring zich af? Wat is de lijm? Antwoord: externe bedreigingen. Wat de Nederlandse provinciën samenbond, noteerde Montesquieu in Over de Geest der Wetten (1748), was verzet tegen de Spanjaarden. Zwitserse kantons trokken samen op tegen het Habsburgse Rijk. De Duitse socioloog Georg Simmel schreef eens dat „heterogene groepen makkelijk uiteenvallen tenzij een gevaar, gedeeld door allen, hen samendrijft”.

Gehring testte dit voor de EU na de Russische annexatie van de Krim, in 2014, en vond hetzelfde effect: sterkere identificatie met de grotere groep. Opvallend genoeg heeft die Europese identiteit niets met rationele calculaties van burgers te maken, of met het feit dat ze nu meer weten over Europa. Nee, schrijft hij, het is emotioneel – „een onbewuste, psychologische reactie” die stabiel is en niet meteen verdwijnt. Dit zou verklaren waarom het vertrouwen in Europese instituties stijgt, waarom burgers meer belang hechten aan Europese waarden en positiever worden over gemeenschappelijk beleid zoals eurobonds of een Europees minimumloon.

Vladimir Poetin, Donald Trump en de Brexiteers dachten dat ze met keiharde dreigementen de EU kapot konden krijgen. Het omgekeerde is gebeurd – zelfs de populisten praten niet meer over exits. En nu maar hopen dat we hier het beste van maken.