Tussen de gevaarlijke vulkaan en de gewone Indonesiër staat de sjamaan

‘Ik kom hier elke dag om dicht bij mijn vader te zijn.” De Indonesische sjamaan Mbah Asih (56), voluit Mbah Wedana Surakso Hargo, zit voor zijn verkoolde, onbewoonbare ouderlijk huis. Bij een uitbarsting van vulkaan Merapi werd het onder een lavastroom bedolven. Zijn vader, sjamaan Mbah Maridjan, weigerde uit loyaliteit aan de sultan van Yogyakarta het huis te verlaten en werd door een gloedwolk gedood. In gebedshouding, volgens de dorpelingen. Die dag, 26 oktober 2010, kwamen achttien mensen om. Kinahrejo, het geboortedorp van de sjamaan, is sindsdien het Pompeï van Indonesië.

In Indonesië wonen miljoenen mensen in de nabijheid van een van de 127 vulkanen van het land die regelmatig donderen en spuwen. Ze liggen op de breuklijnen van continentale aardplaten, de zogenoemde ‘Pacifische ring van vuur’. En die aardplaten bewegen. De afgelopen twee maanden kreeg Indonesië te maken met, naschokken meerekenend, honderden aardbevingen, waaronder een zware die het West-Javaanse Cianjur verwoestte en aan meer dan driehonderd mensen het leven kostte. In Oost-Java activeerde op 4 december een aardbeving de vulkaan Semeru. Met de grootste spoed werden zo’n tweeduizend mensen geëvacueerd. Er waren voorzover bekend geen gewonden en doden. Maar de huizen werden bedolven onder een metershoge laag hete as en gruis. Hoe leven mensen met dit gevaar?

Op Java spelen sjamanen al eeuwen een sleutelrol.

Mbah Asih is nu de juru kunci, de sjamaan, letterlijk ‘sleutelhouder’, van de Merapi. De vulkaan ligt op Midden-Java nabij de stad Yogyakarta. „Ik ben verantwoordelijk voor de bescherming van de vulkaan en voor de veiligheid van de mensen”, vertelt Asih. De sjamaan, gekleed in een batik overhemd, zwarte pantalon en sneakers, zet de bril op zijn neus even recht. Achter hem maken Indonesische ‘lava-tour’-toeristen een groepsfoto voor zijn ouderlijk huis. Het huis is nu een toeristische attractie en herdenkingsplek. Onder een golfplaten dak staat in de huiskamer een stenen monument voor de overleden dorpelingen. In de hoek van de kamer liggen de restanten van de gamelan van de familie, een muziekinstrument. Aan de muur hangt een gesmolten klok.

Zijn vader Mbah Maridjan was een geliefde maar ook controversiële sjamaan. Hij voelde zich zo nauw met de Merapi verbonden, dat hij bij de uitbarsting van 2006 omwonenden ervan verzekerde dat de lava het dorp niet zou bereiken. Hij kreeg gelijk en werd in heel Indonesië geroemd om zijn spirituele verbondenheid met de vulkaan. Hij speelde zelfs in een televisiecommercial. In 2010 sloeg het noodlot toe en werd zijn dorp Kinahrejo vernietigd door een lavastroom.

Het geloof in de Javaanse goden die in de vulkaan zouden leven heeft de sjamaan losgelaten

Asih was thuis die dag. Hij en de rest van het gezin gingen wel de berg af, op zoek naar veiliger gebied. Is hij boos op zijn vader? „Mijn emoties zijn complex. Ik had nooit gedacht dat hij op deze manier zou sterven. Ik ben vooral verdrietig. Ik hoop dat hij voor alle goede dingen die hij gedaan heeft van God een mooie plek heeft gekregen.”Op heel Java zijn sjamanen de tussenpersoon tussen mens en natuur. In het regentschap Sleman, waar de Merapi ligt, worden ze aangewezen door de lokale sultan. Volgens de Javaanse mythologie is de sultan de heerser van een aards rijk en een mythologische wereld. Het paleis, gelegen in het hart van districtshoofdstad Yogyakarta, is het centrum van dit universum. Via zijn sjamanen is de sultan van Yogyakarta verbonden met de Merapi aan de noordkant van zijn rijk en met de Indische Oceaan in het zuiden, belichaamd door godin Nyai Roro Kidul, de spirituele echtgenote van de sultan. Het is de taak van de sjamanen om de balans tussen het paleis, de vulkaan en de zee te bewaken.

Na de dood van zijn vader kreeg Asih het bericht dat hij door de sultan was aangewezen om zijn vader op te volgen. Met gemengde gevoelens accepteerde hij de benoeming. „Trots, omdat de sultan mij de taak toevertrouwt, maar het is ook een grote verantwoordelijkheid om de mensen te beschermen. Elke ochtend kijk ik naar de top van de Merapi of ik een pluim zie.” Maar anders dan zijn vader vertrouwt Asih vooral op de wetenschap. „Ik bel elke dag met het Vulkanologisch Instituut (dat kantoorhoudt op Java, red.) zodat ik de mensen op tijd kan waarschuwen.”

In navolging van zijn voorouders leidt Mbah Asih de bahujan, een jaarlijks ritueel waarbij voedsel aan de Merapi wordt geofferd. Hij beschouwt de vulkaan als een levend organisme, maar het geloof in de Javaanse goden die in de vulkaan zouden leven heeft hij losgelaten. „Ik zie de vulkaan als onderdeel van de schepping van Allah.” Met het offerritueel toont hij zijn respect. Ook de zorg voor de Merapi neemt hij serieus. Zo spreekt hij mensen aan die rommel op de berg achterlaten. „Als we haar respecteren, geeft ze ook terug”, legt hij uit. „Rotsen om huizen mee te bouwen. As voor vruchtbare grond.” Asih spreekt zich tevens uit tegen ontbossing, en zandwinning uit de rivier. Want als te veel bossen van de heuvels worden gekapt en rivieren door zandwinning worden verbreed, kunnen lavastromen grote afstanden afleggen. In 2010 bereikten as- en lavastromen dorpen op wel vijftien kilometer afstand van de Merapi.

Waarschuwingsniveau 3

Aldrin Awuy (41), de gids van het dorp, kent het steile pad door het dichtbegroeide tropische woud op zijn duimpje. In alle vroegte klimt hij naar de top van heuvel Pronojiwo, vlak naast de Merapi. Als de zon de wolken wegbrandt, verschijnt de vulkaan tegen een helblauwe achtergrond. Uit de krater komen pluimen. „Zie je die gele aswolk daar aan de rand?” vraagt Awuy. „Daar spuwt hij lava.” Sinds 2010 is de Merapi actief gebleven en is waarschuwingsniveau 3 van kracht. Het is verboden om de vulkaan te betreden. Autoriteiten houden de vulkaan nauwlettend in de gaten.

Awuy herinnert zich de uitbarsting van 2010 nog goed. „Het klonk alsof een konvooi Harley Davidsons op ons afkwam.” De gids wijst naar de vlakte onder de Merapi. „Daar ging de lavastroom.” Het dorp Kaliurang aan de voet van de vulkaan bleef onbeschadigd, vertelt hij. „De heuvel beschermde het dorp tegen de verwoesting.”

Het klonk alsof een konvooi Harley Davidsons op ons afkwam

Aldrin Awuy gids in Kaliurang over de uitbarsting van de Merapi in 2010

Volgens de overlevering is heuvel Pronojiwo ontstaan doordat een hoveling van de sultan zo’n groot ei moest opeten dat hij in een heuvel veranderde en naast de Merapi ging liggen. Sindsdien beschermt hij de inwoners van Kaliurang. „Mensen uit heel Java komen hier en brengen offergaven om de hoveling eten te geven. Om de Merapi gunstig te stemmen.”

Na de verwoesting van hun dorp Kinahrejo in 2010 bouwden een tiental gezinnen enkele kilometers lager op de heuvel, nog altijd nabij de Merapi, een nieuw dorp: Karangkendal. Ook Asih heeft zich in de nederzetting gevestigd. Hij woont naast de moskee. In het aangrenzende straatje heeft Suwarni (39), die zoals veel mensen in Indonesië één naam heeft, haar zesjarige dochter in bed gelegd. Ze woont met haar gezin in een van de kleurrijk beschilderde woningen. „Ik was aan het koken toen de vulkaan uitbarstte”, vertelt ze. „Het was donker, maar ik had niet door dat het door de aswolk kwam. Zelfs toen we vuur uit de krater zagen komen, had ik niet in de gaten dat de vulkaan lava zou spuwen.” Pas toen haar man thuiskwam, begreep ze hoe serieus de dreiging was en spoedde ze zich naar het evacuatiecentrum. „Als ik vijftien minuten later was vertrokken, was het te laat geweest.”

Omdat de buurvrouw haar moeder niet kon vinden, ging Suwarni’s echtgenoot de berg weer op om haar te zoeken. Hij bracht de vrouw naar het evacuatiecentrum. „Toen pas realiseerde ik me dat mijn vader niet in het centrum was.” Suwarni valt stil. De Merapi heeft in 2010 in totaal 353 levens gekost, onder wie Suwarni’s vader. Ze heeft zich er inmiddels bij neergelegd. Ondanks de aanhoudende dreiging van de vulkaan wil Suwarni niet weg. „Waar is het wel veilig?” zegt ze gelaten. „Waar je ook gaat op Java, is er rampspoed.”

Suwarni is langs de weg een warung [eethuis] begonnen. Ze is blij met de klandizie. „En ik voel me veilig, want de overheid houdt de vulkaan in de gaten.” Hoe belangrijk is de juru kunci voor haar? Haar gezicht klaart op. „Heel belangrijk! Mbah Asih heeft een speciale band met de Merapi. In de moskee leidt hij het gebed. We bidden om de Merapi kalm te houden.”

Bekijk ook deze fotoserie na een uitbarsting in 2021: Grijze dorpen door uitbarsting van vulkaan Semeru op Java

‘Waar is het wel veilig?’

Buurman Marsono, „ergens in de zeventig”, is houtbewerker. Op zijn veranda werkt hij aan een kast. Hij woont samen met het gezin van zijn zoon. Marsono verloor in 2010 zijn dertigjarige zoon Slamet Ngatiran. „Nee”, bromt hij. „Ik geloof niet in een spirituele connectie met de vulkaan.” Op de dag van de uitbarsting reed zijn zoon op een brommer heen en weer om mensen te redden. „Er waren te weinig transportmiddelen”, vertelt Marsono. Zijn ogen staan dof. „Door de hete lucht brak een boom af en die raakte zijn hoofd.” Slamet viel en werd verzwolgen door een hete aswolk. Verhuizen wil Marsono niet. „Ik ben gewend aan het gevaar. Ik ben hier geboren.”

Marsono vertrouwt op de overheid. „Er is nu apparatuur waarmee ze elke dag de activiteit van de Merapi meten.” Ook vertrouwt hij Asih. Niet omdat hij sjamanistische krachten zou hebben, maar vanwege zijn dagelijkse telefoontje met de vulkanologische rampendienst. „Als de Merapi gevaarlijk wordt, zal de juru kunci ons vertellen wanneer we moeten vertrekken.”