Annalena Baerbock is Oekraïnes belangrijkste pleitbezorgster in Duitsland

‘De tijd dringt”, zei Annalena Baerbock dinsdag in een schuddende trein tussen Charkov en Kiev. „Als je met scholieren, artsen en soldaten praat: alles is hier nodig om meer mensenlevens te redden.”

De Duitse minister van Buitenlandse Zaken bezocht met haar Oekraïense collega Dmytro Koeleba het bevrijde Charkov, vlakbij de grens met Rusland. Ze was er, zei ze, om een beeld te krijgen van wat het gekost had de stad te bevrijden. In het gangpad van de trein, haar elleboog op een rugleuning voor stabiliteit, beantwoordde Baerbock een paar vragen voor het Duitse tv-journaal. Na haar bezoek vroeg een lid van de Doema zich op de Russische nationale televisie af of er soms geen precisiewapens beschikbaar waren geweest om op de minister af te vuren.

Annalena Baerbock (42) wordt niet moe Duitsland de nood in Oekraïne voor te houden. In het kabinet van kanselier Olaf Scholz (SPD) pleit Baerbock (Groenen) voor méér geld en wapens voor Oekraïne, in samenspraak met Europese partners. Deze dinsdag zijn haar eisen helder, ook al zegde Duitsland kort tevoren nog een reeks infanterievoertuigen toe: „Meer gepantserde voertuigen, meer luchtafweer.”

Baerbock werd amper twee maanden voor de Russische inval in Oekraïne minister, haar eerste bezoeken bracht ze aan Moskou en aan Kiev. Haar ministerschap staat onvermijdelijk in het teken van de oorlog. Bovendien lijkt Baerbock vastbesloten om met haar engagement de koers van haar voorgangers te corrigeren, die weinig oog hadden voor de belangen van Oost-Europese landen of Oekraïne, en in plaats daarvan zaken deden met Rusland. In een gesprek met NRC zegt Baerbock: „Mijn blik op de Oekraïne-oorlog is sterk bepaald door de grote scepsis van onze Oost-Europese partners over het werk van voorgaande regeringen. We moeten het vertrouwen terugwinnen dat in het verleden is verspeeld.”

De ‘Zeitenwende’, waarin Duitsland zijn verhouding tot het eigen decennialange pacifisme herbeziet, defensie moet worden opgewaardeerd en ook wapenleveranties aan Oekraïne mogelijk zijn, wordt goeddeels door Baerbock vertolkt.

Na haar bezoek aan Charkov was Baerbock nog in Ethiopië, komende week is ze in Den Haag. In de eerste week van januari vloog Baerbock naar Lissabon voor een gesprek met haar Portugese collega, NRC vloog mee. Op haar buitenlandse reizen – Baerbock maakte er in één jaar ruim vijftig – neemt ze steevast een handjevol verslaggevers mee in het regeringsvliegtuig.

Annalena Baerbock werd in december 2021 de eerste vrouwelijke minister van Buitenlandse Zaken in Duitsland na een steile carrière in haar partij en een mislukte verkiezingscampagne voor het kanselierschap. Ze groeide op in een dorp vlakbij Hannover, haar ouders namen haar al als kind mee naar demonstraties tegen kernenergie en -raketten. Baerbock studeerde politicologie en internationaal recht, en klom van Bondsdag-medewerker via het voorzitterschap van de Groenen in Brandenburg en later Bondsdaglid op tot co-voorzitter van de landelijke Groenen, naast Robert Habeck, die nu minister van Economie is. In april 2021 werd ze de eerste kandidaat-kanselier van de Groenen, in de peilingen stond de partij destijds op de eerste plek.

Dat de Groenen na de verkiezingen op de derde plaats belandden, had onder meer te maken met de heibel rond lijsttrekker Baerbock. Er waren ongerijmdheden in haar cv; zo was een Duitse voorloper van een bachelor-graad ten onrechte als bachelordiploma gepresenteerd. In het boek dat Baerbock publiceerde ter lancering van haar campagne bleken fragmenten uit andere publicaties zonder bronvermelding te zijn overgenomen. Baerbock kwam niet meer uit het defensief.

In haar verkiezingscampagne zei Baerbock een „menselijk en empathisch” politicus te willen zijn, in een toespraak destijds zei ze dat „de anderen […] voor de status quo staan”. In de campagne werd die boodschap niet gehoord. Als minister geeft Baerbock niettemin gestalte aan die belofte van een modernere politieke stijl, en zij weet daarmee kiezers én collega’s te overtuigen. In Duitsland is Baerbock de populairste politicus van dit moment.

Lof en applaus

Ook in Lissabon, na een toespraak op de conferentie van Portugese ambassadeurs, wordt Baerbock, in een fuchsia broekpak, overladen met lof en applaus. Grijsharige vragenstellers beginnen hun zinnen met „zoals u al zei…” of „wat u zo treffend formuleerde…”. Baerbocks antwoorden zijn vol detail en komen in een onstuitbaar tempo. Op een gegeven moment zegt ze zelf: “Short and sharp, zoals onze goeie vriend Josep Borrell [de Spaanse hoge vertegenwoordiger voor Buitenlandse Zaken van de EU, red.] altijd zegt, is niet mijn grootste kwaliteit.”

Iemand vraagt naar het „feministische buitenlandbeleid” van Baerbock, een van haar belangrijkste pijlers, dat ook in het coalitieakkoord is vastgelegd. „We kopieerden het van de Zweden”, geeft Baerbock grif toe. „We zoeken naar de hiaten in het internationaal recht waar het gaat om gelijke rechten voor mannen en vrouwen. Als je bijvoorbeeld bij de VN een resolutie wil opstellen: als je alleen maar begint over zelfbeschikking van het lichaam, over gezondheid of seksuele rechten: je verliest direct alle aandacht, ook van sommige Europese landen. Dus daar concentreren we ons op.”

Bovendien wordt er onder Baerbock op gelet dat budgetten voor ontwikkelingshulp „genderbewust” worden verdeeld, dat posten op het ministerie evenredig worden toegekend en dat haar reisdelegaties uit evenveel mannen als vrouwen bestaan. „Alleen de meereizende journalisten verpesten soms mijn quotum”, aldus Baerbock. „En op iedere reis probeer ik meisjes in sportclubs te bezoeken en vrouwen in vrouwenhuizen. Omdat ik weet hoe het was toen ik als meisje van 12 voor het eerst Madeleine Albright zag (tussen 1997 en 2001 de eerste vrouwelijke minister van Buitenlandse Zaken van de VS, red.). Dat veranderde iets voor me.”

In Lissabon bezoekt Baerbock met drie schoolkinderen en hun moeders een aquarium in het kader van een Europees project voor schone zeeën. Baerbock fluistert als ze met de kinderen praat. De kinderen, luidkeelser, willen van haar weten of ze meer van haaien of roggen houdt. Achter de glazen ruit voor hen zwemt een ontzagwekkend aantal haaien rondjes. Baerbock heeft liever roggen.

Door oppositieleider Friedrich Merz (CDU) werd het feministische buitenlandbeleid van Baerbock vorig jaar maart weggehoond, omdat het er niet toe zou doen in oorlogstijd. Achter de microfoon in de Bondsdag reageerde Baerbock witheet. Een paar dagen eerder was ze teruggekomen van een reis naar Bosnië. Baerbock: „De moeders van Srebrenica beschreven hoe ze de sporen van de oorlog met zich meedragen. Ze zeiden: ‘Mevrouw Baerbock, destijds werd niets gedaan.’ In de jaren negentig, toen zij, hun dochters en hun vriendinnen verkracht werden. Verkrachting als oorlogsmisdaad werd niet erkend, niet door het Internationaal Gerechtshof vervolgd. En daarom hoort bij een veiligheidspolitiek van de 21ste eeuw ook een feministisch perspectief.”

Als wodka drinken rond het middaguur een teken van stoerheid is…

Annalena Baerbock Duits minister

Met de mannelijke standaard in buitenlandse politiek werd Baerbock al snel na haar aantreden geconfronteerd. Ze was ternauwernood een maand in het ambt toen ze in januari 2022 een reis naar Moskou maakte voor een ontmoeting met haar Russische collega Sergei Lavrov. Aan weekblad Der Spiegel vertelde Baerbock over het aperitief dat Lavrov haar na een gesprek voor de lunch aanbood: wodka. Baerbock bedankte, Lavrov drong aan. In de versie van Baerbock riposteerde ze toen: „Als wodka drinken rond het middaguur een teken van stoerheid is… Ik bracht twee kinderen ter wereld.”

Naast het feministische buitenlandbeleid is een ‘op waarden georiënteerd’ beleid voor Baerbock een sleutelbegrip. In een achtergrondgesprek met meerdere journalisten in december reageert Baerbock allergisch als een vraagsteller suggereert dat een dergelijke werteorientierte Aussenpolitik geen realpolitik is. In het vliegtuig werpt Baerbock tegen: „Waarden als democratie, rechtsstatelijkheid, persvrijheid: die verdedigen we in eerste plaats uit absoluut eigenbelang. En bovendien: als je een op waarden georiënteerde politiek afdoet als geen realpolitik, dan maak je het jezelf wel erg makkelijk. Dan hoef je ook geen kwesties aan te roeren die mogelijk op weerstand stuiten.”

Nevenschade

Voorgaande regeringen maakten zich daar schuldig aan, vindt Baerbock: „Het was eenvoudiger om door een veelzeggend zwijgen geen schade aan te richten. Maar dat leverde nevenschade op. Bijvoorbeeld toen gesuggereerd werd dat een gasleiding als Nord Stream 2 een zuiver economisch project was [een argument van Angela Merkel, en later ook van kanselier Olaf Scholz, red.], om het uiterst controversiële politieke debat niet te hoeven voeren. Een uitvlucht. Op dat moment had je misschien geen gedoe met Rusland, maar er was ook geen oog voor hoe Oost-Europa voor het hoofd werd gestoten.”

Deze week nam de internationale druk op Olaf Scholz toe om tanks van het type Leopard 2 aan Oekraïne te leveren. Scholz lijkt af te wachten of ook de VS met dergelijke tanks over de brug komt. Scholz wordt onder meer geremd door zijn partij, de SPD, die deze week nog een notitie opstelde waarin gepleit wordt voor meer diplomatieke offensieven en waarin geen sprake is van meer wapens.

Lees ook dit verhaal: Oekraïne krijgt die westerse tanks wel, maar pas als er transatlantische overeenstemming is

Ook op andere dossiers zitten Scholz en Baerbock niet op een lijn: Baerbock bekritiseerde openlijk het moment van Scholz’ controversiële reis naar China, en maande hem bij Xi Jinping ook moeilijke thema’s ter sprake te brengen. Commentatoren wijzen op het risico dat óf Scholz, maar waarschijnlijker Baerbock, niet meer op haar woord zal worden geloofd als de twee verschillend beleid blijven vertolken.

Bij de Groenen lijkt de Duitse ‘Zeitenwende’ sneller post te vatten dan bij de SPD van Scholz, ook al is de ommezwaai voor de Groenen enorm. De partij komt goeddeels voort uit de beweging die protesteerde tegen kernwapens en kernenergie, zoals ook de ouders van Baerbock deden. Baerbock zelf stelde haar standpunten ook in hoog tempo bij: in januari vorig jaar wilde ze nog geen wapens leveren, anders dan bijvoorbeeld haar partij- en inmiddels kabinetsgenoot Robert Habeck, die onder de Groenen een voorloper was.

In Lissabon noemt Baerbock de Zeitenwende een „modus van zelfreflectie voor ons land. Want we zaten fout in veel dossiers. Als ik met mijn collega’s uit Baltische landen praat, moet ik me verontschuldigen dat we niet naar hen luisterden toen ze zeiden dat onze Rusland-politiek niet bijzonder toekomstgericht was.” Baerbock wil dat anders doen. En zorgen dat Duitsland en Europa de oorlog niet normaal gaan vinden, ook als ze daar, karakteristiek onverschrokken, zelf verslag voor moet uitbrengen vanuit Charkov.