Kan Oekraïne nu snel bij de Europese Unie komen?

„Ze zijn een van ons, en we willen ze erbij.” Met die woorden zorgde de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, zondag voor verwarring en onrust. Ze had het over Oekraïne, dat al jaren droomt van een lidmaatschap en nu, met de Russische aanval in volle gang, een doorbraak probeert te forceren.

Onder andere Frankrijk, Duitsland en Nederland houden toetredingsonderhandelingen al jaren tegen – Oekraïne is niet klaar voor lidmaatschap, vinden zij. Nu leek de EU-chef de deur toch open te zetten – tegen het zere been van de Russische president Poetin, die zijn oorlog mede lijkt te zijn begonnen vanwege ‘Kievs’ Europese ambities.

De Oekraïense president Zelensky zette de dag erop prompt zijn handtekening onder de officiële aanvraag voor het lidmaatschap. Het Europees Parlement nam weer een dag later, na een indrukwekkende videotoespraak van Zelensky, met grote meerderheid een motie aan waarin het de Commissie en de Europese regeringsleiders opriep zich te buigen over een Oekraïense kandidatuur. Is Oekraïne’s toetreding daarmee dichterbij aan het komen?

1 Wat zei Von der Leyen precies over het lidmaatschap?

Allereerst: de uitspraken van Von der Leyen liggen genuanceerder dan wat sommigen ervan maakten. De EU-chef werd zondagavond geïnterviewd na urenlange onderhandelingen en zei toen dat ze zo’n lidmaatschap steunt, maar wel op langere termijn. „We werken op veel fronten al nauw samen met Oekraïne. En inderdaad, in de loop der tijd zal Oekraïne bij ons horen. Ze zijn een van ons, en we willen ze erbij.” Tegelijkertijd was ze hiermee veel explicieter dan ze tot nu toe is geweest. Sommige EU-kenners concluderen dat Von der Leyen het vooruitzicht van een EU-lidmaatschap op tafel heeft gelegd.

2 Wat is de huidige status van de gesprekken met Oekraïne?

Oekraïne zit in de ‘voor-wachtkamer’. Het land is een ‘associatiepartner’ van de EU. Dat houdt in dat het zich heeft gecommitteerd aan economische, politieke en gerechtelijke hervormingen om beleid en wetgeving af te stemmen op dat van Brussel. Een associatieverdrag is geen garantie dat een land mag toetreden. Het kan daar bij blijven.

3 Hoe verloopt de toetredingsprocedure normaal?

De kandidaat-status is de volgende prijs voor aspirant-leden – al is ook dat een wachtkamer waar een land jarenlang in kan verblijven. Regeringsleiders moeten allereerst – unaniem – besluiten of een land die status krijgt, waarna ingewikkelde en langdurige onderhandelingen beginnen tussen de kandidaat en de Commissie. Op tal van momenten hebben lidstaten en het Europees Parlement daarbij een veto, waarbij ze het hele proces langdurig kunnen vertragen.

Om in aanmerking te komen voor de kandidaat-status, moet een land een officiële aanvraag doen – wat Zelensky maandag heeft gedaan. De Commissie gaat, na een unaniem verzoek daartoe van de lidstaten, daar dan een advies over vormen. Zo’n advies kan wel vijftien tot achttien maanden duren. Het hele traject van kandidaat tot lid duurt zeker tien tot vijftien jaar. Het verzoek van lidstaten aan de Commissie lijkt er wel te gaan komen. Maar na dat symbolische ‘ja’ zijn er nog volop momenten waarop er weer ‘nee’s’ kunnen volgen.

4 Valt van de procedures af te wijken?

Zelensky vroeg zaterdag in een telefoongesprek met Von der Leyen of Oekraïne niet versneld kan toetreden en drong daar dinsdag opnieuw op aan. Hij kreeg steun van acht Midden- en Oost-Europese landen die in een open brief de andere lidstaten opriepen om Oekraïne „onmiddellijk de status van kandidaat-lid te geven en de onderhandelingen te openen”.

Maar een versnelde procedure kent de EU niet. Zoiets ligt ook gevoelig, gezien de kritiek op de eerdere grote uitbreiding van de EU in 2004 met tien nieuwe leden, die helemaal nog niet klaar zouden zijn (en later nog een keer in 2007, toen Bulgarije en Roemenië toetraden). In Nederland werd in 2016 in een referendum de ratificatie van het associatieverdrag met Oekraïne geblokkeerd – al ging Nederland later onder voorwaarden akkoord, waardoor het verdrag toch van kracht werd.

Het brengt bovendien lastige vragen met zich mee rond andere aspirant-leden. President Erdogan vroeg zich na de uitspraken van Von der Leyen af of Brussel ook dezelfde „gevoeligheid” wilde tonen jegens Turkije. Of moest zijn land daarvoor „ook eerst aangevallen” worden?

5 Was Von der Leyen voorbarig met haar suggestie?

De inhoudelijke bezwaren – corruptie, zwakke rechtstaat, slecht functionerende markteconomie etc. – zijn bij veel lidstaten niet weg, al betoogde Zelensky dinsdag gloedvol tegen Europarlementatiërs dat zijn land klaar is. Maar door Poetins agressie is Europa in sneltreintempo anders aan het kijken naar de wereld en zijn eigen positie en veiligheid daarbinnen. Het Oekraïne-vraagstuk krijgt zo een andere context, wat ertoe kan leiden dat toetreding sneller gaat. Tegelijkertijd is de situatie in Oekraïne zeer fluïde – het is nog maar de vaag of er überhaupt straks een Oekraïne bestaat dat lid kan worden.

Zelfs als dat zo is, staat het land een lang en onzeker proces te wachten. Op sociale media circuleert een filmpje dat Zelensky een aantal jaren geleden maakte. Hij was toen nog een komiek die in een tvshow speelde dat hij per ongeluk president was geworden. Hij wordt gebeld door Angela Merkel, die hem feliciteert met het lidmaatschap van de EU. Als Zelensky geroerd zegt dat Oekraïne niet blijer kan zijn, zegt Merkel: ‘Oekraïne? Och, wat spijt me dat. Er is een vergissing gemaakt. Ik probeerde met Montenegro te bellen.’