Ivan de Verschrikkelijke, Stalin, Poetin: waar komt die Russische agressie vandaan?

Ivan de Verschrikkelijke, Catharina de Grote, Jozef Stalin en nu Vladimir Poetin met zijn inval in Oekraïne: wat is het toch met Russische heersers? Oost-Europeanen die al jaren waarschuwden voor toenemend Russisch wapengekletter hebben gelijk gekregen: Rusland is nog altijd een gevaar voor zijn omgeving. Waar komt deze aanhoudende agressie vandaan?

In de twintigste eeuw werd eenzelfde vraag gesteld over Duitsland. De Duitsers waren er niet in geslaagd een democratie te ontwikkelen en ontketenden twee wereldoorlogen. Historici wilden weten: had Duitsland een uniek pad door de geschiedenis bewandeld, een Sonderweg, die onvermijdelijk leidde tot oorlog en de gaskamers van Auschwitz?

Nu Rusland opnieuw een buurland aanvalt – na, om bij de afgelopen eeuw te blijven, Japan (1905), Polen (1919), Polen (1939), Finland (1939), de Baltische staten (1940), Hongarije (1956), Tsjechoslowakije (1968), Afghanistan (1979) en Georgië (2008) – dringt de vraag zich op: bestaat er een Russische Sonderweg? Is er zoiets als een ‘typisch Russische’ staatsvorm, waarbij de eigen bevolking wordt onderdrukt en buurlanden worden binnengevallen. En zo ja, hoe is dat dan zo gekomen?

Henk Kern, docent Russische geschiedenis aan de Universiteit Leiden, vindt de vraag interessant, maar ook essentialistisch en exceptionalistisch, waarschuwt hij. „Het suggereert dat de Russen leven volgens een eeuwig patroon waaraan ze niet kunnen ontkomen én waarin Rusland anders is dan alle andere landen. Ik denk dat dit niet waar is, en het idee van een onveranderlijk Rusland zet het land apart. Dat is gevaarlijk.”

Maar er zijn wel bijzondere, specifiek voor Rusland geldende omstandigheden die er voor hebben gezorgd dat het land een autoritaire en militaristische kant is opgegaan, stelt Kern. „De Britse historicus Geoffrey Hosking zei het mooi: Russia’s setting is her fate. Rusland heeft schaarse bestaansmiddelen, is dunbevolkt, de klimatologische omstandigheden zijn er zwaar en het ligt middenin de Euraziatische landmassa. Die onmetelijke ruimte biedt kansen voor expansie, maar is tegelijkertijd een enorm gevaar. Rusland heeft in zijn geschiedenis constant met invasies te maken gehad.”

Die dreiging heeft zijn sporen nagelaten op de Russische psyche. Jozef Stalin hield in 1931 een toespraak waarin hij een lange reeks aanvallers op een rijtje zette, zegt Kern. „Mongolen, Turken, Zweden, Polen, Fransen, Britten, Duitsers – de meesten meerdere malen. Het heeft de Russen een veiligheidscomplex opgeleverd. Dat gold voor de tsaren en de communisten en geldt nu ook voor Poetin.”

Cynische praatjes

Die angst voor een aanval van buitenaf heeft er ook voor gezorgd dat Rusland bijzonder gefocust is op de randen van zijn territorium, zegt Erik van Ree. Hij onderzoekt aan de Universiteit van Amsterdam (UvA) de geschiedenis van de Sovjet-Unie en publiceerde onder meer over het gedachtegoed van Stalin. „In de meeste imperia ligt de focus op het centrum van de staat, maar in Rusland is dat niet zo. Daar draait het niet om Moskou of Sint Petersburg, maar om de periferie. Die fixatie is tegelijk defensief en offensief. Om zichzelf te beschermen, moet Rusland zijn omgeving controleren. De oorlog met Oekraïne past binnen dit patroon.”

Het Russische rijk was sowieso heel anders dan de Europese imperia, zegt Henk Kern. „Die Europese imperia lagen overzee. Rusland heeft zichzelf gekoloniseerd – eerst vanuit Moskou en daarna vanuit Sint Petersburg – met alle detrimente gevolgen van dien voor de bevolking. Lijfeigenschap heeft in Rusland bestaan tot 1861. De communisten deden iets soortgelijks. Zij maakten de bevolking van de Sovjet-Unie ook ondergeschikt aan een hoger doel: de wereldrevolutie.”

Zijn de zorgen van Russische heersers dan dus geen cynische praatjes om hun expansiezucht te vergoelijken? Nee, zegt Van Ree: „Ik heb de volledige privébibliotheek van Stalin doorgenomen en de notities bestudeerd die hij in zijn boeken maakte. Toen die bibliotheek voor het eerst toegankelijk werd voor onderzoekers, dachten mensen: nu gaan we zien hoe Stalin écht over dingen dacht. Maar wat bleek uit zijn aantekeningen? Wat hij als politicus zei in het openbaar, kwam precies overeen met zijn privé-mening. Dat is bij Poetin ook zo, denk ik, hoewel ik hem natuurlijk niet gesproken heb.”

Eurazianisme zet zich af tegen het gebrek aan collectieve moed van West-Europeanen

De Russische invasie-angst kreeg in de negentiende eeuw een bijzondere, expansionistische draai. Terwijl in de rest van Europa het nationalisme in opkomst was, woedde er in Rusland een strijd tussen hervormers die een meer westerse koers wilden gaan varen en een beweging van slavofielen, zegt Marc Jansen. Hij is gepensioneerd docent Russische geschiedenis aan de UvA en auteur van boeken over de geschiedenis van Rusland en Oekraïne. De slavofielen koesterden een romantisch beeld van het échte Rusland, dat te vinden zou zijn op het cultureel conservatieve, gelovige platteland. „Deze stroming begon als een beweging van dissidenten, maar ontwikkelde op een gegeven moment imperiale aspiraties. Alle Slavische volkeren moesten verenigd worden onder één heerser, de tsaar. Bij deze panslavisten leefde het idee van de sobornost, de organische eenheid van alle Slavische volkeren.”

Na de Russische Revolutie van 1917 ontwikkelde dit concept zich verder, ook nu weer eerst onder tegenstanders van het nu communistische regime, zegt Jansen. „We zien dan de stroming van het Eurazianisme ontstaan. De aanhangers van dit gedachtegoed verwierpen het idee dat Rusland bij het rationele Westen zou horen. Het land komt voort uit de wereld van nomadenvolken zoals de Mongolen, meenden zij. Later vond dat idee ook ingang bij communistische denkers.”

Het Eurazianisme benadrukte onder meer de passionarnost van het Russische volk, zegt Jansen. „Dat is de opofferingsgezindheid voor de gemeenschappelijke zaak. Het zet zich af tegen het individualisme en gebrek aan collectieve moed van West-Eupeanen. Via de filosoof Aleksandr Doegin heeft dat idee Poetin bereikt, op wie hij grote invloed zou hebben. Doegin gelooft dat er één Euraziatisch rijk moet bestaan, waarbij ook Wit-Rusland en Oekraïne horen.”

Terreurbewind

Een land dat al eeuwenlang zoveel oorlog meent te moeten voeren, is geen prettige plek voor (vermeende) binnenlandse dissidenten. Poetins tirade tegen verraders en de massale arrestaties van demonstranten heeft in Rusland dan ook een traditie die teruggaat tot ver voor de bekende Grote Zuivering van Jozef Stalin, waarbij tussen 1936 en 1938 ongeveer een miljoen mensen omkwamen.

Berucht waren bijvoorbeeld de Opritsjniks, geheime politiemannen die tijdens de heerschappij van tsaar Ivan IV de Verschrikkelijke (1530-1584) een terreurbewind uitoefenden in Rusland. Ze traden meedogenloos op tegen iedereen die zich verzette tegen de autocratie – of van wie ze dat vermoedden. Boeren of bojaren (hoge edelen): iedereen beefde voor de Opritsjniks.

Henk Kern: „Het voorbeeld van het regime van Ivan de Verschrikkelijke is interessant, omdat het goed laat zien hoe desastreus zulk optreden kan uitpakken. De Opritsjniks richtten zoveel schade aan dat er een hongersnood uitbrak en de verdediging van het land in het ongerede raakte. Dat gaf de Krimtataren – opvolgers van de Mongolen – de kans om Moskou te plunderen. Zo veroorzaakte Ivan met zijn terreur precies het tegenovergestelde van wat hij wilde bereiken: Rusland kon zich minder goed verdedigen tegen buitenlandse vijanden. Wat dat betreft doet het optreden van Poetin me meer denken aan dat van Ivan dan van Stalin. Die heeft ook verschrikkelijke misdaden op zijn geweten, maar hij wist wel wanneer hij de zuiveringen moest stopzetten.”

Terwijl er in Europa in de zeventiende en achttiende eeuw een burgerij opkwam die rijk werd en inspraak eiste, is dat in Rusland nooit gebeurd. De heerschappij van de tsaar bleef absoluut. Erik van Ree, van huis uit socioloog: „Wanneer ontstaat er democratie in een land? Als er sociale of economische gemeenschappen zijn die voldoende macht hebben en in staat zijn tot zelfbestuur, en daar ook zin in hebben. Dat hiervan in Rusland geen sprake was, heeft ook weer te maken met de uitgestrektheid van het land. De markteconomie is daardoor niet sterk tot ontwikkeling gekomen en onderlinge banden tussen verschillende delen van Rusland zijn vaak zwak.”

In Rusland vindt een aanzienlijk deel van de bevolking het vanzelfsprekend om gedomineerd te worden

Erik van Ree

Van Ree wil wegblijven van het cliché van de Russische ziel, maar zegt wel dat traditie een belangrijke rol speelt in een samenleving. „Als er geen grote sociologische veranderingen plaatsvinden, kunnen tradities heel lang standhouden. In Rusland vindt een aanzienlijk deel van de bevolking het vanzelfsprekend om gedomineerd te worden. Dat manifesteert zich in de staat.”

In de tsarentijd waren er soms wel opstanden van boeren, maar die bereikten nooit wat, weet Marc Jansen. „Neem bijvoorbeeld de opstand van Jemeljan Poegatsjov, die zich tussen 1773 en 1775 met een boerenleger tegen de heerschappij van Catharine de Grote verzette. Hij werd uiteindelijk verslagen en terechtgesteld. Voor Russen was de tsaar door god benoemd, waardoor het eigenlijk onmogelijk was in opstand te komen. Nadat dat met de revolutie van 1917 toch gebeurd was, werd de ene dictatuur voor de andere ingeruild. Ook onder de communisten waren er in het begin boerenopstanden, maar die waren uiteindelijk kansloos tegen het geweld van de staat.”

En toch, zegt Jansen, is het mogelijk dat Rusland in de toekomst een ander pad zal bewandelen – minder autoritair en minder oorlogszuchtig. „In de jaren van Gorbatsjov en direct erna leek het écht even de goede kant op te gaan, totdat het land onder Poetin weer in zijn oude patronen verviel. Maar kijk naar Oekraïne: dat land behoorde ook tot het Russische rijk en de Sovjet-Unie en is er de afgelopen jaren in geslaagd democratischer te worden.”

Ook Henk Kern denkt dat Rusland niet gedoemd is altijd een plaag te blijven voor zijn eigen bevolking en zijn buurlanden. Daarbij is een beetje hulp van buiten welkom. „Nadat de Koude Oorlog was afgelopen, heeft het Westen zich niet meer om Rusland bekommerd. Wij hadden ‘gewonnen’ en Rusland was vanaf dat moment een regionale macht die we konden negeren, was het idee. Wat dat betreft werd er na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 eenzelfde fout gemaakt als 1919, toen in Versailles het Europa van na de Eerste Wereldoorlog werd vormgegeven. Hier is de kiem gelegd voor het revanchisme van Duitsland dat tot de Tweede Wereldoorlog leidde.”

Het Westen had na de beëindiging van de Koude Oorlog een voorbeeld moeten nemen aan het Congres van Wenen van 1815, zegt Kern. „Daar werd na de val van Napoleon een nieuw veiligheidssysteem voor Europa ontwikkeld waarvan ook Frankrijk deel uitmaakte. Hopelijk kunnen we ooit, als Poetin er niet meer is, hetzelfde met Rusland doen.”