In Turkije zorgen de supermarkten voor de hoge inflatie, of dat moeten burgers in elk geval geloven

Een winkel van de supermarktketen BIM in de Turkse badplaats Antalya werd vorig weekeinde aangevallen door de Grijze Wolven. Twee jongens met capuchons op gooiden stenen door de ruiten, zo bleek uit video’s die werden verspreid via sociale media. Met een spuitbus kalkten ze drie halve manen op de gevel, het logo van hun nationalistische partij MHP, en de slogan: Devlet Baba (vadertje staat). Het was een verwijzing naar MHP-leider Devlet Bahçeli, die supermarktketens zoals BIM beschuldigt van exorbitante prijsstijgingen die volgens hem de hoge inflatie veroorzaken.

President Erdogan en zijn kompaan Bahçeli, die sinds de verkiezingen van 2015 een alliantie vormen, geven supermarktketens al jaren de schuld van de hoge inflatie (84 procent in november). In aanloop naar de verkiezingen van volgend jaar voeren ze hun venijnige retoriek weer op. Bahçeli noemde de vijf grootste ketens „economische terroristen” die banden zouden hebben met Fethullah Gülen, de geestelijke die verantwoordelijk wordt gehouden voor de mislukte coup van 2016. Erdogan dreigde de bedrijven met zware straffen, bovenop de boetes van in totaal 283 miljoen dollar die ze al kregen omdat ze hun prijzen zouden opdrijven.

Dit schoot Galip Aykaç, directeur van BIM en tevens de voorzitter van de branchevereniging voor supermarkten, in het verkeerde keelgat. In een toespraak op een congres van de sector haalde hij eind november hard uit naar „degenen die ons vervloeken op televisie”, „voorzitters van handelskamers die geen flauw benul hebben van landbouwproductie”, en „partijleiders die ons beschuldigen van banden met terroristen”. Hij noemde hen „immoreel” en „onbeschaamd”. „Van nu af aan zal ik op jullie reageren zoals jullie verdienen”, fulmineerde hij. „De mensen in dit land geloven jullie leugens niet.”

Adviseurs van Erdogan

Na zijn toespraak werd Aykaç het doelwit van MHP-leden. Een veroordeelde maffiabaas die nauwe banden onderhoudt met Bahçeli bedreigde hem zelfs met de dood. In de steden Agri, Amasya en Sanliurfa voerde de politie inspecties uit om winkels van BIM te controleren op exorbitante prijzen. Vijf filialen in Agri werden gesloten. De concurrerende supermarktketen Sok beschuldigde Aykaç ervan het debat over inflatie te politiseren met zijn toespraak. Sok weigerde nog langer de vergaderingen van de branchevereniging bij te wonen zolang Aykaç voorzitter was. Daarop legde hij die functie neer.

Lees ook: Turkse verkiezingsbelofte van betaalbare woningen ‘herinnert mensen aan oude successen van de AK-partij’

Het is opmerkelijk dat uitgerekend BIM de zondebok is voor de hoge inflatie. Want het bedrijf staat van oudsher op goede voet met de regerende AK-partij. De zakenpartners die BIM in 1995 oprichtten als het Turkse equivalent van de Aldi behoorden tot de naaste adviseurs van Erdogan. Een van hen is de zakenman Mustafa Latif Topbas, wiens vriendschap met Erdogan veertig jaar teruggaat. Topbas is met 15 procent de belangrijkste aandeelhouder van BIM. Het bedrijf heeft ruim tienduizend filialen in Turkije, en maakte in de eerste negen maanden van dit jaar 246 miljoen euro winst.

Topbas behoort tot een prominente familie binnen de Enerköy Cemaati, een islamitische sekte die is gevestigd in het gelijknamige district in Istanbul. Het is een broederschap van kooplieden. De meeste leden hebben een eigen bedrijf en maken deel uit van ondernemersverenigingen. „Ze zijn vaak hoog opgeleid, spreken meerdere talen, en behoren tot de (hogere) middenklasse”, zegt Baris Terkoglu, een journalist van de krant Cumhuriyet, die in Enerköy woont en goede relaties heeft met de sekte. „Het is een relatief kleine, elitaire broederschap met slechts enkele tienduizenden leden.”

De gemeenschap vormt naar buiten toe een gesloten front. Leden wilden tegenover NRC niet reageren op de recente ontwikkelingen. De onderlinge solidariteit is groot, ook op zakelijk gebied. BIM is nauw verweven met de sekte. Diverse bestuursleden maken deel uit van de broederschap, evenals directeur Aykaç. En veel producten die bij BIM in de schappen liggen – van handzeep en zuivel tot suçuk (pittige worst) – worden geproduceerd door bedrijven die eigendom zijn van leden van de broederschap.

De beschuldiging dat BIM producten verkoopt tegen woekerprijzen raakt de hele gemeenschap. Dat Aykaç het bedrijf zou verdedigen, lag dan ook in de lijn der verwachting. „Maar niemand had verwacht dat hij zulke harde bewoordingen zou gebruiken en zou uithalen naar de MHP”, zegt Terkoglu. „Dit leidde tot veel kritiek, die de sekte zoals gewoonlijk binnenskamers hield. Maar het verzoek om zijn vertrek als voorzitter van de branchevereniging kwam tevens vanuit de broederschap. Wellicht dat ze hem ook vragen op te stappen als directeur van BIM. Ze willen de angel uit het conflict halen.”

De sekte heeft niet zozeer problemen met de AKP, waarmee ze een religieus wereldbeeld deelt. Er is ook geen ruzie tussen Topbas en Erdogan, die elkaar recent nog hebben gesproken. Er is vooral frictie met de MHP, die in het verleden vaker in conflict kwam met sektes. Het was bovenal Bahçeli die de confrontatie zocht met BIM. „Binnen de sekte is er al langer onbehagen over de alliantie tussen de AKP en de MHP”, zegt Terkoglu. „Maar de leden die ik sprak, benadrukten dat ze met geen enkele partij onenigheid willen. Daarom werd die toespraak van Aykaç ook als zo problematisch ervaren.”

Gelijke winstmarges

Door het conflict is het beeld ontstaan dat de prijzen en winstmarges van BIM hoger zijn dan die van andere discountsupermarkten. Dat is niet waar. De winstmarge van het bedrijf is 4 procent, ongeveer hetzelfde als die van concurrerende supermarktketens. Uit vergelijkend warenonderzoek blijkt verder dat de prijzen van BIM vaak iets lager zijn. Dit komt doordat het bedrijf meer winkels heeft en de markt domineert. De regering weet dat het conflict met BIM en andere discountsupermarkten de inflatie niet omlaag zal brengen. Maar daar gaat het ook niet om. De beeldvorming is belangrijker.

Veel conservatieve kiezers krijgen het idee dat de inflatie wordt veroorzaakt door de hoge prijzen van discountsupermarkten, niet door het onorthodoxe monetaire beleid van de regering. Daarbij is er al langer onvrede onder de kleine winkeliers die van oudsher de AKP steunen. Zij voelen zich bedreigd door de discountsupermarkten, die dezelfde producten verkopen tegen lagere prijzen. Mensen doen steeds minder boodschappen bij buurtwinkels. Die middenstanders voelen zich gesterkt doordat de regering de strijd aanbindt met hun grote concurrenten.