Hoe Russische desinformatie Slowakije in haar greep kreeg (en hoe politici ervan profiteren)

‘Het kost een minuut om een onwaarheid te creëren, maar het kan dagen of zelfs weken duren om die volledig te weerleggen.” Robert Barca (30) werkt sinds 2020 als factchecker voor AFP, dat door Facebook wordt ingehuurd om desinformatie op het platform te bestrijden. „Er zijn 5,4 miljoen Slowaken, van wie er ongeveer 3 miljoen op Facebook zitten,” vertelt Barca in een café in de hoofdstad Bratislava, „en tot deze zomer was ik de enige die voor Facebook probeerde desinformatie te identificeren en te ontkrachten. Het is alsof je met een theelepel probeert een bosbrand te blussen.”

Slowakije heeft de twijfelachtige eer een van Europa’s grootste bronnen van desinformatie te zijn. En met de verkiezingen in het verschiet, gaat het harder dan ooit. Volgens onderzoeksplatform Reset zijn er in de eerste twee weken van september op sociale media meer dan 365.000 verkiezingsgerelateerde desinformatieberichten verspreid. Ongeveer 15 procent daarvan is afkomstig van pro-Russische accounts, schat het platform.

Ook politieke partijen, waaronder koploper SMER van ex-premier Robert Fico, verspreiden volop pro-Russische berichten en samenzweringstheorieën. Het roept de vraag op of Slowakije buurland Hongarije achterna zal gaan en wegdrijft van de Europese Unie.

Lees ook: Willen Slowaken écht bij de EU horen?

Factchecker Barca zit wat dat betreft op de eerste rang. Dag in dag uit kamt hij Slowaakse Facebook-groepen uit, op zoek naar onware berichten. Toen hij begon met dit werk gingen die met name over corona, maar inmiddels ziet hij vooral desinformatie over de oorlog in Oekraïne voorbijkomen. „Wat me verbaasde, is hoe ongelijk het speelveld is”, zegt Barca. „Het is niet alleen de hoeveelheid desinformatie die opvallend is, maar ook de hoeveelheid interactie die alarmistische content oplevert.” Uit het onderzoek van Reset blijkt dat desinformatie vijf keer meer engagement oplevert dan een gemiddelde post op sociale media.

„Slowaken zijn het meest kwetsbaar voor samenzweringstheorieën in Europa”, vertelt Katarina Klingova, onderzoeker bij de denktank Globsec in Bratislava, „en een groot deel van de bevolking is gedesillusioneerd.” De afgelopen regeringsperiode verliep chaotisch, en de pandemie, de oorlog in Oekraïne en de inflatie hebben erin gehakt. In maart daalde het vertrouwen in de overheid tot het historische dieptepunt van 18 procent. Klingova: „Tel daarbij op dat Slowakije ook een historische band heeft met Rusland. Het is vruchtbare grond en de online desinformatie is goed georganiseerd. Politici als Robert Fico hebben dat gezien en profiteren ervan.”

Lege tafels

In Hrusovany zijn de politieke gevolgen van desinformatie duidelijk zichtbaar. Het dorp, waar Robert Fico zijn vroege jeugd doorbracht, telt iets meer dan 1.100 inwoners. Hoewel het op slechts een uur rijden ligt vanaf de hoofdstad Bratislava, is het een volkomen andere wereld. De zon staat op de akkers en de straten zijn verlaten. Het enige geluid komt van de krakerige luidsprekers die aan de elektriciteitspalen hangen. Een holle vrouwenstem roept om dat een rondreizende handelaar appels verkoopt.

Andrej (40) stemt vol overtuiging voor de „inheemse” oud-premier Robert Fico, die als kind in het dorp woonde. Foto Michaela Nagyidaiova

„Mensen hier zien Fico als een god”, vertelt Jozef (62), die net als anderen die NRC in het dorp sprak niet met zijn achternaam in de krant wil. Hij is de eigenaar van Motorest, een wegrestaurant aan de doorgaande autoweg. „Ik heb een keer iets slechts over Fico gezegd, en er kwam een half jaar niemand meer naar mijn restaurant. Nu praat ik liever niet meer over politiek.”

Helena (73) is een van die overtuigde Fico-stemmers. „Natuurlijk stem ik op hem”, glimlacht ze terwijl ze op haar schoffel leunt. „Dat is geen geheim. Hij is goed voor mijn generatie, al weet ik dat jongeren andere dingen willen.” Het nieuws volgt Helena al lang niet meer. „Vroeger las ik de krant, maar nu lees ik alleen nog vrouwenbladen. Wat ik wil weten, vind ik op mijn telefoon, op Facebook. Ik snap niet zo goed hoe het werkt, maar ik kijk gewoon wat ik aangeboden krijg.”

Onderzoeker Katarina Klingova ziet hoe ouderen ontvankelijk zijn voor desinformatie: „Jonge mensen zijn ook wel kwetsbaar, bijvoorbeeld voor desinformatie over de geschiedenis. Maar het kwetsbaarst zijn oudere generaties, die niet weten hoe de platforms werken.” Door een gebrek aan digitale vaardigheden radicaliseren oudere generaties sneller. „Je hebt veel Facebook-groepen waar verjaardagswensen voor alle dorpelingen afgewisseld worden met hardcore samenzweringstheorieën over de Europese Unie en Oekraïne.”

Godsgeschenk

„Veel dingen worden direct uit het Russisch vertaald en belanden via Telegram op Facebook”, ziet factchecker Barca. „Het zijn dezelfde accounts die telkens weer binnen een mum van tijd dingen delen. Het is gecoördineerd, geen authentiek gedrag.” Die georganiseerde infrastructuur is niet nieuw, weet Klingová: „Dit ecosysteem gaat terug tot de inname van de Krim in 2014. Het zijn nu niet meer de marginale figuren die hun theorieën verkondigen, maar mainstream politieke actoren.”

Tomas Krissak, analist van Gerulata Technologies, een start-up die zich bezighoudt met desinformatie, wil die gelaagdheid in Russische desinformatie benadrukken. „Er zijn allerlei officiële kanalen die heel actief zijn. De Russische ambassade is bijvoorbeeld al jaren ongeëvenaard in de hoeveelheid pro-Kremlinpropaganda die ze verspreiden. Maar inmiddels krijgen ze versterking van politici zoals Lubos Blaha.” Als SMER-kandidaat staat Blaha bekend als een van de luidste Russischgezinde stemmen in Slowakije. Hij noemt president Zuzana Caputova regelmatig een „fascist” en pro-Oekraiense politici „marionetten van Amerika”.

Blaha is in 2022 verbannen van Facebook, maar is erg actief op Telegram. De officiële pagina van SMER zorgt ervoor dat zijn tirades met het Facebook-publiek gedeeld worden. „Sociale media zijn een godsgeschenk voor autocratische politici”, zegt Krissak. Volgens een recent onderzoek van Globsec denkt slechts 40 procent van de Slowaken dat Rusland verantwoordelijk is voor de oorlog in Oekraïne.

Ook Andrej (40) in het dorp Hrusovany heeft zo zijn vraagtekens bij de oorlog. „Toen Fico aan de macht was, was het niet slecht. Nu heb ik twee banen nodig om rond te komen terwijl de staat geld geeft aan Oekraïne.” Hij leunt op zijn grasmaaier. „Er moet vrede komen, Oekraïne moet opgeven. Als Fico terugkomt zullen ze Oekraïne niet meer steunen. Dat heeft hij beloofd. Dan kan het geld naar de mensen, naar ons.” Op de vraag of Andrej denkt dat Rusland verantwoordelijk is voor de oorlog, onderbreekt zijn moeder hem: „Praat niet met die mensen.”

Zwarte lijst

In Slowakije zoeken organisaties naarstig naar manieren om het tij te keren. Peter Jancarik was in 2016 een van de oprichters van konspiratori.sk, een platform dat zich richt op de adverteerders van websites die desinformatie verspreiden. Advertenties zijn de grootste inkomstenbron voor de meeste platforms. Volgens recent onderzoek gaat er in de tien grootste sites in Slowakije maandelijks zo’n 56.000 euro om. Niet alleen bedrijven, maar ook politieke partijen financieren via advertenties de verspreiding van pro-Russische verhalen. Middels een zwarte lijst probeert Jancarik bedrijven te stimuleren om geen geld te geven aan plekken die structureel onwaarheden verkondigen. Inmiddels bevat de database 299 websites.

Het huis in Hrusovany waar Robert Fico als kind leefde. Foto Michaela Nagyidaiova

„Het is een langetermijnuitdaging”, zegt Klingova. Slowakije kent misschien bovengemiddeld veel desinformatie, maar zo uitzonderlijk is het land niet, benadrukt ze. „De aantrekkingskracht is groot en het duurt lang om maatschappelijke weerbaarheid te creëren.”

Volgens Robert Barca ligt er vooral een verantwoordelijkheid bij beleidsmakers. Langzaam lijkt het besef door te dringen van de risico’s, maar het gaat traag, zegt hij. In de aanloop van de verkiezingen hebben de Europese Commissie en de Slowaakse regering er wel bij sociale media-platforms op aangedrongen om meer te doen tegen haatzaaien en desinformatie. En Barca heeft er deze zomer collega’s bij gekregen om de honderdduizenden berichten te filteren. „Facebook werkt nu samen met een ander bedrijf. En wij zijn nu met z’n tweeën.”

Lees ook: Hoe Hongarije zijn geboortepolitiek probeert te verspreiden