De sfeer over Oekraïne is de afgelopen maanden snel veranderd. Het vastlopende front doet twijfelen aan voortzetting van de grote financiële en militaire steun. Ineens lijkt Rusland de tijd aan zijn kant te hebben.
Het lukte president Biden niet om van het Amerikaanse Congres nog dit jaar nieuwe miljarden los te krijgen. De presidentsverkiezing van november 2024, waarin Donald Trump een snelle deal met Poetin belooft, werpt een slagschaduw vooruit. Biden stelde zijn discours over hulp aan Oekraïne bij van „zolang het nodig is” tot „zolang we kunnen”. Politieke grenzen doen zich voelen.
In Den Haag moest Mark Rutte onlangs stevig parlementair geschut inzetten om een nee van de nieuwverkozen Tweede Kamer tegen het voorliggende EU-pakket van 50 miljard steun te vermijden (de demissionaire premier dreigde impliciet met aftreden).
Hoe kon de stemming zo snel kantelen? Het lijkt wel, schreef een teleurgestelde Financial Times-commentator, of „een narratieve dam” is gebroken. Plots verschijnen overal verhalen over onmin en tegenslag, terwijl er op het slagveld weinig veranderde.
Het is een boeiend fenomeen. Ter verklaring kunnen we uitzoomen op twee jaar oorlog en kijken naar het ‘tijdsregime’, de manier waarop politieke spelers Oekraïnes verhaal verwoorden. Daar deed zich dit najaar een breuk voor.
Het begon met de ‘tijd van de wonderen’, op 24 februari 2022. Zeer onverwacht hield de belaagde natie stand tegen de Russische overmacht. Een mirakelstuk. President Zelensky na de invasie tegen de Amerikanen: „Ik hoef geen lift het land uit, geef me munitie.” In binnenlandse en buitenlandse media groeide de president uit tot bewonderde Held – moedig, welbespraakt, onvermoeibaar.
In een stroom video’s, toespraken en bliksembezoeken aan front en bondgenoten spoorde de meesterverteller zijn gehoor aan om de strijd voort te zetten. Het perspectief was verlossing dankzij de vernietiging van het Kwaad, oftewel de herovering van het volledige grondgebied dankzij Russische capitulatie.
Tijden van catastrofe zijn vaak ook tijden van enorme hoop en verwachting. Uit de hel van de oorlogservaring ontspringt de utopie van een paradijs. De ‘eschatologische’ energie die dit losmaakt is heel reëel en buitengewoon werkzaam, zoals Zelensky anderhalf jaar aantoonde.
Toch kan er een ogenblik komen waarop andere werkelijkheden inbreken en de belofte onhoudbaar wordt. In 2023 gebeurde dit met het langverhoopte Oekraïense zomeroffensief – uitgesteld, vastgelopen, mislukt.
Dit echec maakte de kloof tussen officiële berichten en de militaire situatie te groot, de presidentiële communicatie ongeloofwaardig. Gemopper op Zelensky’s rooskleurige teksten bleef voorzichtig. Want wie breekt in oorlogstijd de ban van het woord van de president? Dat kon enkel ’s lands hoogste generaal zijn, de enige persoon met voldoende zelfstandig vertellersgezag.
Op 1 november gaf generaal Valeri Zaloezjny een interview aan een internationaal prestige-medium, The Economist. De legerleider gooide de steen in de vijver: aan het front was „een patstelling” ontstaan. Zaloezjny zei wat hij zag: er ligt een zwaar verdedigde frontlijn van 1.000 kilometer en deze te doorbreken kan gezien de stand van de technologie jaren duren.
Hier ligt de narratieve breuk. ‘Patstelling’ is het woord dat het uur van de wonderen uitblies en een nieuw tijdsregime inluidt, voor Oekraïne en het Westen.
De generaal werd om zijn franke verhaal bekritiseerd. In NAVO-kringen is de term ‘stalemate’ ook vandaag nog taboe. Toch bewees hij zijn land een dienst. Allereerst in praktische zin. Motivatie van eigen troepen én overtuiging van bondgenoten vereist geloofwaardigheid. Een spanning tussen beide is er altijd, maar bij Zelensky raakte de balans tussen belofte en realiteit zoek.
Wezenlijker nog is dat Zaloezjny de politieke tijd weer opende, een tijd waarin – ondanks de oorlogstoestand – plek is voor publieke opinie, kritische stemmen, reflectie op scenario’s. Dat is van belang voor Oekraïne en voor Europa en de Verenigde Staten.
Immers, dat het verhaal van Oekraïne na een miraculeus begin niet met een wonder zal eindigen, geeft geen vrijbrief om de aandacht te verliezen. Er staat onverminderd veel op het spel; een Russische zege zou ook voor Nederland een ramp zijn.
Dus zal de opdracht voor 2024 zijn om Oekraïne te steunen in ogenschouw van onaangename feiten, en het land in zijn moedige strijd overeind te houden, ook als dat aan één zijde van een gestolde frontlijn is.
Luuk van Middelaar is politiek filosoof en historicus.
