Hoe een zwerfkei uit de ijstijd een kunstwerk van Robert Smithson verstoorde

De eerste Europese tour van Sonic Youth bracht de Amerikaanse band in 1983 naar popzaal Vera in Groningen. De dag ervoor hadden ze opgetreden in Tilburg, en op weg naar het noorden besloot zanger en gitarist Lee Ranaldo te stoppen in Emmen, om op zoek te gaan naar een kunstwerk dat landgenoot Robert Smithson daar twaalf jaar eerder had aangelegd in een zandgroeve. Het schemerde al toen ze het tourbusje, tot ongenoegen van bandleden Kim Gordon en Thurston Moore, van de snelweg draaiden. Maar Ranaldo, die zelf een kunstopleiding had gevolgd, moest en zou Broken Circle/Spiral Hill zien – Smithsons enige landschapswerk buiten de Verenigde Staten.

In The Unwanted Boulder, een audiodocumentaire over Robert Smithson (1938-1973) en zijn Nederlandse kunstwerk, leest Ranaldo voor uit het dagboek dat hij destijds bijhield: „We reden over de kale vlakte, langs lege velden met rechte lijnen van bomen. Het was niet regenachtig maar bewolkt, overal om ons heen hing lichte Nederlandse mist.” In het donker was het moeilijk de juiste locatie te vinden: „Onze ogen speurden de duisternis af op zoek naar aanwijzingen. We reden de hobbelige zandweg op en neer tot we een niet-parkeren-bord zagen, en tussen de bomen een heuvel ontwaarden. Bij een gat in een hek stond een bord met ‘verboden voor honden en verboden te zwemmen’. Dat moest het zijn.”

Lees ook: Drentse zandput is al veertig jaar kunst

Onkruid en erosie

Destijds lag Broken Circle/ Spiral Hill er verwaarloosd bij. De heuvel ‘Spiral Hill’, met zijn spiraalvormige wandelpad naar de top, was overwoekerd door onkruid. De ‘Broken Circle’, een kromme landtong in het water, was aan het eroderen. „We ervoeren de vervallen schoonheid van de plek”, herinnert Ranaldo zich. Inmiddels is het kunstwerk gerestaureerd en zetten de Nederlandse stichting Land Art Contemporary en de Amerikaanse Holt/Smithson Foundation zich samen in voor het behoud van wat ze „een van de belangrijkste naoorlogse kunstwerken” noemen. Ook deze audiodocumentaire, geproduceerd door Geert van de Wetering, is op hun initiatief gemaakt.

Dat ze Lee Ranaldo gestrikt hebben voor deze podcast, is een geweldige troef. De muzikant bracht eerder al albums uit met gruizige gitaarmuziek die hij vernoemde naar Smithsons belangrijkste kunstwerken – na de cd Broken Circle/Spiral Hill uit 1994 volgde nog het album Amarillo Ramp (for Robert Smithson). Aanstekelijk vertelt hij hoe hij tijdens zijn kunstopleiding werd gegrepen door de ideeën van Smithson, die net als hij geïnteresseerd was in „dinosaurusbotten, fossielen en schelpen”.

Rode draad in het verhaal is een zwerfkei uit de voorlaatste ijstijd – ‘The Unwanted Boulder’ uit de titel – die tijdens graafwerkzaamheden van een heuvel was komen rollen en in de weg lag van Smithsons kunstwerk. Aanvankelijk dacht de kunstenaar die steen, 23 ton zwaar, wel te kunnen verplaatsen, desnoods met hulp van het leger. Maar toen dat te begrotelijk bleek, moest Smithson de steen accepteren. Sindsdien vormde de kei het centrum van de cirkel, „als een waarschuwing uit de ijstijd”, zo zei Smithson. Ranaldo: „Ik vond die steen juist mooi, alsof er een meteoor geland was.”

Vliegtuigongeluk

De stem van Smithson zelf kunnen we helaas niet horen. De kunstenaar stierf twee jaar na de oplevering van Broken Circle/Spiral Hill bij een vliegtuigongeluk. Een acteur leest zijn woorden voor, afkomstig uit interviews en gepubliceerde teksten van zijn hand. Smithsons nalatenschap wordt mooi geduid door kunsthistoricus Anja Novak. Zij stelt terecht dat de kunstenaar zijn tijd ver vooruit was met zijn ideeën over klimaatverandering en de impact van menselijk handelen op landschappen.

De vele historische geluidsfragmenten waarmee de documentaire doorsneden is – educatieve stukjes over de ijstijd, autoreclames en jazz uit de jaren vijftig, journaal-items over de maanlanding in 1969 – maken het geheel nogal chaotisch. Er zijn veel vertellers, en niet altijd is duidelijk wie aan het woord is. En dan is er ook nog het gedicht dat Iduna Paalman speciaal voor deze productie schreef vanuit het perspectief van de ongewenste zwerfkei, en dat – hoe mooi ook – eerder verwarring schept dan duiding biedt. Een podcast van drie kwartier is te kort om al die verhaallijnen recht te doen.

Lees ook: Een kunstwerk als een open wond in de aarde