Kunstenaar die een ster aan de hemel wilde plaatsen

Trevor Paglen verstoort graag dromen, al maakt hij kunst waarbij je lekker wegdroomt. Kunst met raketten, drones, vliegtuigen, computers en expedities in een primitieve camper naar Amerikaanse woestijnen. Hij confronteert machthebbers, vooral als ze in het geheim hun bevoegdheden overtreden. Dat onthullen, aantonen dat we de waarheid niet kennen en niet de hele werkelijkheid zien, kenmerkt zijn werk.

Zijn bekendste kunstwerk is de lancering eind 2018 van de kunstmaan Orbital Reflector die met het blote oog als een glimmende ster aan de hemel te zien moest zijn (later meer daarover). Verder trad hij op met het beroemde Kronos Quartet in Sight Machine (onder meer op het Holland Festival 2018), waarbij gezichtsherkenningsprogramma’s de gezichten van de muzikanten tijdens het optreden analyseerden. Hij leerde duiken om onderzeese telecomkabels te fotograferen (2015) en traceerde vliegtuigen waarmee de CIA terroristen naar geheime gevangenissen vervoerde (2006). Hij maakte ook illustrerende scènes voor de film Citizenfour (2014) over klokkenluider Ed Snowdon.

Trevor Paglen (48) studeerde geografie in Berkeley, Californië en daarna van 2000 tot 2002 aan de kunstacademie van het Art Institute in Chicago. In 2008 promoveerde hij in Berkeley in de ‘human geography’ op een proefschrift over geheime gevangenissen en vliegvelden van militairen en inlichtingendiensten. „Het ging over hoe je zo’n plaats maakt”, licht hij telefonisch vanuit de VS toe.

Trevor Paglen is opgegroeid op Amerikaanse legerplaatsen – zijn vader werkte als oogarts bij de luchtmacht. Een flink deel van zijn jeugd woonde hij op een militaire basis bij Frankfurt. Nu heeft hij een studio met vijf medewerkers in de Berlijnse wijk Kreuzberg en woont een deel van het jaar in Brooklyn, New York.

Als student in Berkeley belandde Trevor Paglen in de punkscene en deed daar een doe-het-zelf-mentaliteit op. Hij speelde in een bandje en maakte blaadjes (zines). Het waren zijn vormende jaren. „Macht heb ik altijd verdacht gevonden”, zegt hij in de documentaire Unseen Skies (2021) over zijn werk als kunstenaar. „Er zijn altijd winnaars en verliezers en macht gaat altijd ten koste van iemand anders.”

Ziet u zichzelf als kunstenaar of onderzoeker?

„Absoluut 100 procent kunstenaar. Maar een kunstenaar die werkt op basis van onderzoek. Voor mij is kunst te weten komen hoe je de wereld om je heen kunt vatten. Dat klinkt misschien simpel, maar is best ingewikkeld. Vaak moet je erg veel research doen om goed te begrijpen wat je ziet. Je moet veel van artificiële intelligentie (AI) weten voordat je door de ogen van computersystemen naar de wereld kunt kijken. Dat geldt ook voor spionagesatellieten aan de hemel: je moet uitgebreid onderzoek doen om je op de juiste plaats te bevinden, en op het juiste moment met de juiste apparatuur in de goede richting te kijken.”

Denkt u vanaf het begin van een project na over de presentatie ervan?

„Bij een nieuw project heb ik vooraf geen vast idee over de vorm die het gaat krijgen. Ik verken mogelijkheden, lees tonnen materiaal, kijk naar tonnen materiaal, tot ik een allegorie tegenkom die het beeld kan zijn voor de fundamentele vraag die ik wil stellen.”

Zoals toen u vanaf grote afstand militaire bases fotografeerde en die foto’s een impressionistische uitstraling kregen door de vervorming door warme lucht.

„Dat is inderdaad zo’n allegorie. Bij dat project over militaire geheimen had ik al over een miljoen perspectieven nagedacht totdat ik door een telescoop plotseling de overeenkomst met een impressionistisch schilderij zag.”

Landschapfoto’s

Er zit iets romantisch in de manier waarop Trevor Paglen naar afgelegen plaatsen reist om onderzoek te doen en kunst te maken. In een van zijn fotoseries volgt hij de fotografen die midden negentiende eeuw, de tijd van de romantiek, de Amerikaanse wildernis introkken om onbekende rivieren en bergen te fotograferen. In de documentaire Unseen Skies vaart hij met een bootje over een rivier naar een aantal van die nu beroemde fotolocaties om ze opnieuw vast te leggen.

Met een plaatcamera maakt hij analoge negatieven die hij op negentiende-eeuwse wijze afdrukt, vervolgens in zeer hoge resolutie scant en door AI-herkenningsprogramma’s laat analyseren, alsof het militaire doelwitten zouden kunnen zijn. De omtreklijntjes of kleurvlakken die dat oplevert, zie je op de afgedrukte foto’s van de schitterende landschappen.

Zo verstoort Paglen de romantische blik waarmee we vaak naar zulke foto’s kijken. Die zijn namelijk helemaal niet onschuldig, wil hij maar zeggen. Expedities, zoals die van Timothy H. O’Sullivan, werden betaald door het Amerikaanse ministerie van Oorlog. Dat wilde informatie over het landschap voor koloniale expansie en de strijd tegen de oorspronkelijke bewoners. De naam van de opdrachtgever, US Department of War, staat duidelijk op de oude afdrukken. Fotografie was toen toptechnologie, zoals AI dat nu is.

Mensen denken dat AI objectief en neutraal is. Dat is het allesbehalve

Zijn er kunstenaars geweest die u inspireerden zelf kunstenaar te worden?

„Na het minimalisme gingen kunstenaars vanaf eind jaren zestig nadenken over de systemen waarbinnen kunst functioneert. Een post-minimalist die extreem veel invloed op mij heeft gehad is Hans Haacke, een Duitse kunstenaar die in de VS woont. Hij maakt bijvoorbeeld kunstwerken over de financiering van een museum. Hij kijkt naar culturele instellingen als economische systemen. Niet denken over het autonome kunstobject, maar over de inbedding in grotere systemen. Zo kun je mijn satellietproject ook Orbital Reflector beschouwen: wat betekent dit object in de context van een ruimtevlucht en de militaire aspecten daarvan?”

Geen introspectieve kunst, maar kunst die iets wil bijdragen aan de maatschappij?

„Ik ben totaal niet geïnteresseerd in zelfexpressie via kunst. Dat is niks voor mij. Maar onvermijdelijk stop je altijd iets van je zelf in wat je maakt.”

Zijn er andere kunstenaars met wie u zich verwant voelt?

„Met wie ik het vaakst praat en over wiens werk ik het meest nadenk, is Tomás Saraceno, een kunstenaar in Berlijn. En Hito Steyerl, die ook in Berlijn woont. Maar ik praat ook veel met mensen uit andere vakgebieden. Met Kate Crawford heb ik vaak samengewerkt, zij doet onderzoek naar AI en computer vision.”

Samen met Kate Crawford maakte Paglen een app die foto’s van gezichten een label gaf. „Om te laten zien hoe fucked-up het classificeren van mensen is.” De app ImageNet Roulette ging begin 2020 viraal. Wie zijn gezicht aan de app gaf, kreeg vaak racistische, seksistische of op zijn minst stereotype oordelen. En een boel klinkklare flauwekul, zoals ook Paglens eerdere project Sight Machine (2018) met het Kronos Quartet aantoonde.

Dat ging over het grote verschil tussen hoe mensen een optreden waarnemen en hoe een AI-systeem dat doet. Terwijl een violist Different Trains van Steve Reich speelt, zoomt de camera in op zijn gezicht en verschijnen de oordelen op het scherm: hij is 25 procent droevig, 65 procent boos, een vrouw, vrolijk, oud. Elke verandering van expressie levert nieuwe oordelen op. „Mensen denken dat AI objectief en neutraal is”, zegt Paglen in Unseen Skies, „maar dat is het allesbehalve. Terwijl het een enorme invloed heeft op bijvoorbeeld de mogelijkheid om geld te lenen of een ziekteverzekering te sluiten.”

Omdat computers steeds meer beelden zien en interpreteren en hun regels allesbehalve transparant zijn, blijft Paglen aandacht besteden aan het fenomeen. In een ander project heeft hij afbeeldingen gemaakt die spelen met de verwachtingen en vooroordelen van AI: terwijl het computeroog een vampier, een bloem of een naakte vrouw ziet, neemt het menselijk oog slechts vage vormen en vlakken waar.

Orbital Reflector

Paglens Orbital Reflector had zich eind 2018 in de ruimte moeten ontvouwen als een puntige, honderd meter lange zilveren ballon. Een kunstmaan zonder militaire waarde, zonder commerciële waarde, zonder wetenschappelijke waarde. „Voor mij is dat de definitie van kunst”, zegt Paglen in de documentaire. „Dat maakt de Orbital Reflector anders dan al het andere dat in de ruimte is gebracht.” Met de spiegelsatelliet wilde hij mensen bewust maken van de talloze lenzen, antennes en schotels die hen van bovenaf bekijken en afluisteren. „Satellieten zijn voor mij gewoon een infrastructuur – simpelweg een uitbreiding van wat we op de grond hebben.”

De Orbital Reflector zou hoogstens enkele weken of maanden in de ruimte blijven en dan terugvallen en in de dampkring verbranden. Zoals Tibetaanse zandtekeningen die ook na korte tijd verdwijnen, zegt Paglen.

Na een lange voorbereiding samen met het Nevada Museum of Art is de spiegelballon opgevouwen in een soort schoenendoos en op 19 november 2018 door een raket naar de ruimte vervoerd in een Cubesat, een satelliet met laatjes, elk gevuld met een kleine satelliet. Maar plotseling maakte de Amerikaanse toezichthouder FCC bezwaar tegen het opblazen van de Orbital Reflector. „En Elon Musk mag wel een Tesla in de ruimte loslaten”, verzucht Paglen. De onderhandelingen stopten toen de hele Amerikaanse overheid, waaronder de FCC, meer dan een maand stilviel vanwege een meningsverschil met president Trump over de financiering van de grensmuur met Mexico. De Orbital Reflector bleef in zijn doos.

Nu, vier jaar later, zegt Paglen dat het project ergens toch geslaagd is. Het heeft de aandacht gericht op wat er boven ons hoofd hangt. „En ik heb duidelijk gemaakt dat de planetaire publieke ruimte gereguleerd is op het niveau van naties. De mislukking bewees dat op een heel ironische manier, want de overheid sloot vanwege een muur langs de Mexicaanse grens.” Hij waagt niet nog een poging een spiegelsatelliet te lanceren. „Het is goed zo, ik ben inmiddels overgestapt op andere stressveroorzakers.”

Toen we twee maanden geleden even contact hadden, vertelde u dat u naar een Amerikaanse woestijn ging. Wat deed u daar de afgelopen tijd?

„In het verleden heb ik vaak foto’s gemaakt van de ruimte. Een van mijn nieuwe projecten gaat over de ongeveer tweehonderd objecten die in een baan om de aarde draaien waarvan niemand weet wat ze zijn. Ik probeer daar foto’s van te maken met gewone en zeer snelle infrarood-telescopen.”

Hoe weet u waar u de telescoop op moet richten bij het zoeken naar onbekende objecten?

„Vreemd genoeg heeft het Amerikaanse leger een programma dat toegang geeft tot hun waarnemingen van voorwerpen aan de hemel. Ze delen wel de informatie over de baan waarin het object om de aarde beweegt, maar vertellen niet hoe groot het is of wat het is. Dat moet je zelf uitzoeken met een telescoop.”

Klinkt opwindend, maar ook een beetje alsof u speurt naar ufo’s.

„De foto’s worden een onderdeel van mijn expositie in mei in de Pace Gallery in New York over hoe verschillende mensen naar hetzelfde kunnen kijken en tot extreem verschillende conclusies kunnen komen over wat ze zien. Ik probeer te doorgronden wat het betekent om te leven in een tijd waarin we het gevoel van een gedeelde werkelijkheid verliezen, op cultureel en vooral op politiek gebied. Maar waarom denkt iedereen meteen ‘aliens!’ als we iets onbekends aan de hemel zien? Ik denk dat het veel heeft te maken met onze eigentijdse folklore.”

Vroeger dachten we in zo’n geval aan een god.

„Precies. Het heeft voor mij alles te maken met het idee dat je ziet wat je verwacht te zien. Zelfs als wat je verwacht een alien is. Ergens vind ik dat echt grappig.”