Hoe doe je dat als ouder, praten over seksueel grensoverschrijdend gedrag?

Protect your daughters. Nee. Educate your sons. Nee. Educate your children. Sinds BNNVARA-programma BOOS tientallen beschuldigingen naar buiten bracht van machtsmisbruik en seksueel grensoverschrijdend gedrag bij talentenshow The Voice of Holland, klinkt alom de oproep om het probleem niet alleen aan te pakken binnen organisaties en bedrijven maar vooral ook te beginnen bij de basis: de opvoeding. Want de boodschappen die kinderen van jongs af aan horen, zijn essentieel, is de redenering. Maar hoe doe je dat als ouder, praten over seksueel grensoverschrijdend gedrag?

„Alles begint met zo open mogelijk met je kinderen over seksualiteit te praten,” zegt Naomi Dessaur, deskundige op het gebied van kindermishandeling, huiselijk geweld en oprichter van ‘Naomi maakt bespreekbaar’, dat ouders helpt bij het praten met hun kinderen over seksualiteit. En daar kun je volgens haar nooit te vroeg mee beginnen. „Natuurlijk kijk je naar wat gepast is voor de leeftijd van je kind. Je hoeft met een kind van drie niet te praten over sexting, aanranding of machtsmisbruik. Maar je kunt wel al praten over aanraken, knuffelen, wensen en grenzen.”

Zo kun je jonge kinderen al duidelijk maken dat ze nooit iemand een kus of een knuffel hoeven te geven als ze dat niet willen en dat ze iemand anders dus ook niet mogen kussen of knuffelen als diegene dat niet wil. „Je bent zelf de baas over je lichaam. Nee is nee, een grens is een grens. Dat werkt twee kanten op. En dat geldt zowel voor meisjes als voor jongens.”

Dat laatste benadrukt ook Jacqueline Kleijer. Ze werkte zestien jaar als therapeutisch hulpverlener voor slachtoffers van seksueel geweld en grensoverschrijdend gedrag en geeft nu trainingen en advies aan jongeren, opvoeders, hulpverleners en leerkrachten. „Het klopt dat vrouwen gemiddeld vaker slachtoffer zijn en mannen gemiddeld vaker dader. Dat specifieke probleem mag ook benoemd worden. Maar toch is het belangrijk om in voorlichting jongens niet bij voorbaat al als potentiële daders te benaderen en meisjes als potentiële slachtoffers.”

Want door jongens vanzelfsprekend aan te spreken als degenen die seksuele grenzen moeten leren respecteren en meisjes als degenen die seksuele grenzen moeten bewaken, bekrachtig je volgens Kleijer vastgeroeste manieren van denken over mannelijkheid en vrouwelijkheid. „Het idee dat de man altijd de jager is en de vrouw degene op wie gejaagd wordt, is typisch zo’n schadelijke genderstereotypering waar we juist vanaf willen.”

Om te bereiken dat jongens en meisjes elkaar met respect en empathie leren benaderen, is het volgens Kleijer belangrijk om juist ook de overeenkomsten tussen hen te benadrukken. „Ook meisjes verkennen grenzen. En ook jongens kunnen onder druk gezet worden om iets te doen wat ze niet willen. Uiteindelijk gaat het erom dat we kinderen, jongens en meisjes, de juiste handvatten meegeven om hun eigen wensen en grenzen en die van anderen te herkennen en te respecteren.”

Kinderen krijgen al vroeg vragen over seks en relaties, hoe ga je dat gesprek aan?

Afwijzing accepteren

Praten over consent (toestemming), je leren inleven in anderen en het lezen van de signalen van de ander zijn hierbij belangrijke vaardigheden. Kleijer: „Oppikken dat iemand iets niet wil, is belangrijk. Maar hoe weet je of iemand iets wél wil? Hoe kun je elkaar duidelijk maken wat je fijn vindt? Hoe kun je bij een ander checken of het oké is wat je doet? Dat begint bij kijken naar iemands gezicht en lichaamstaal. Reageert iemand niet op wat je doet? Vraag dan of het oké is. Reageert iemand weer niet? Stop dan. Nee is nee. Maar géén nee maakt nog geen ja.”

Afwijzing leren accepteren is volgens Kleijer een thema dat nog te vaak onbesproken blijft als het gaat om grensoverschrijdend gedrag. „We hebben het vaak over nee durven zeggen. Weerbaar zijn. Maar het gaat ook om wat er na die nee gebeurt. Een afwijzing kunnen incasseren is net zo belangrijk. Leg bijvoorbeeld uit dat een nee iets zegt over de grens van de ander en niet moet worden opgevat als een persoonlijke belediging. Want de een kan nee zeggen, de ander moet die nee ook accepteren en geen druk gaan uitoefenen of die nee bestraffen.”

Want juist daar gaat het vaak mis. „Bij seksueel grensoverschrijdend gedrag zet een dader een slachtoffer soms direct of indirect onder druk, doordat ‘nee’ zeggen mogelijk negatieve gevolgen heeft. Bij machtsmisbruik op de werkvloer gaat het dan bijvoorbeeld om negatieve gevolgen voor iemands positie of carrière. Maar bij jongeren onderling kan het bijvoorbeeld gaan om negatieve gevolgen in de vorm van groepsdruk, pesten, uitsluiting of online shaming.”

En meer dan eens praten ouders pas voor het eerst met hun kind over die onderwerpen als hun kind zelf bij een incident is betrokken, zegt jeugdhulpverlener en mindfulnesscoach Melany d´ Fonseca. Vanuit haar bedrijf, MDFCoaching, begeleidt ze ouders, leerkrachten en kinderen op middelbare scholen onder andere in het omgaan met grensoverschrijdend gedrag, zoals shaming of het verspreiden van naaktfoto’s. „Ouders die ik in zulke gevallen begeleid, hebben vaak nog nooit met hun kind gepraat over seksualiteit. Of over grenzen. Sexting. Gewenst en ongewenst gedrag. Ze vermijden dat vaak uit ongemak. Maar het zijn wel thema’s waar kinderen op school dagelijks mee geconfronteerd worden. En waar ze juist begeleiding van volwassenen bij nodig hebben. Bijvoorbeeld over wat normaal is en wat niet en over wat door de beugel kan en wat niet.”

Sociale omgeving

Want voor de seksuele opvoeding volledig vertrouwen op leeftijdgenoten, porno of media is niet zo slim, zegt socioloog en pedagoog Daphne van de Bongardt, verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Zij doet onderzoek naar hoe pubers hun seksualiteit vormen en welke rol hun sociale omgeving daarbij speelt. Daaruit blijkt dat kinderen die met hun ouders vaker en op een open manier over seksualiteit praten, minder risicovol seksueel gedrag vertonen en minder vatbaar zijn voor negatieve invloeden op het gebied van seksu aliteit van leeftijdgenoten en media.

„Dit komt waarschijnlijk doordat kinderen die met hun ouders goed over seksualiteit kunnen praten, beter kunnen inschatten of de verhalen en beelden die ze meekrijgen vanuit hun vriendenkring of de media realistisch zijn of niet”, zegt Van de Bongardt. En dat bepaalt weer de mate waarin ze zich door die beelden en verhalen laten beïnvloeden.”

Hoewel het verleidelijk kan zijn voor ouders om het in gesprekken over seksualiteit vooral te hebben over eventuele risico’s en gevaren, drukt Van de Bongardt hun op het hart om niet te alarmistisch te zijn. „Vertel ook dat seks iets moois en leuks is, dat het plezierig hoort te zijn, zowel voor jongens als voor meisjes. Praat niet allen over wat níét fijn is, maar ook over wat wél fijn is. Laat merken dat geen onderwerp off-limits is en dat je kind altijd bij je terechtkan met vragen, zorgen of vervelende ervaringen.”

Volgens Kleijer is het belangrijk om kinderen al jong te leren dat ze op hun intuïtie mogen vertrouwen: wat voelt goed, wat niet? „Grensoverschrijdend gedrag kan subtiel zijn. Het kan zitten in een opmerking, een aanraking of een berichtje. Van een vreemde of iemand die je goed kent. Toch voelen ook kinderen vaak al een soort eerste waarschuwingsgevoel als er iets niet in de haak is. Praat met hen over dat gevoel en leg uit dat ze hiernaar mogen luisteren. En dat ze altijd een volwassene die dichtbij staat in vertrouwen mogen nemen.”

Als ik een meisje naroep, wil ik toch verder niets

Tegenstrijdige boodschap

En, ook niet onbelangrijk: practice what you preach. Volgens Dessaur komt het regelmatig voor dat ouders het ene zeggen, maar vervolgens het andere doen. „Zeg je bijvoorbeeld tegen je kind ‘je lichaam is van jou en je hoeft niets te doen wat jij niet wilt’, maar dwing je je kind vervolgens wel om andere volwassenen een kus, knuffel of een hand te geven? Dan geef je daar een tegenstrijdige boodschap mee af. Dan zeg je eigenlijk: ja, jouw lichaam is van jou en grenzen zijn belangrijk, maar beleefdheid en sociale wenselijkheid zijn belangrijker.”

Sowieso is het belangrijk dat ouders zich continu bewust te zijn van hun gedrag, zegt Dessaur. „Kinderen luisteren niet alleen naar wat je zegt, maar kijken ook naar wat je doet. Hoe praat je over mensen? Hoe reageer je op berichten over seksueel grensoverschrijdend gedrag? Hoe reageer je zelf als een ander bij jou een grens aangeeft? Hoe ga je zelf om met afwijzing of een nee als je je misschien liever een ja had gekregen?”

Ze noemt een voorbeeld met haar eigen dochter. „Ik vroeg of ik haar een knuffel mocht geven en ze zei nee. Ik verwachtte het niet, dus het voelde op het moment zelf als een afwijzing. Maar later bedacht ik: ik probeer mijn dochter mee te geven dat ze altijd haar eigen grens aan mag geven en altijd nee mag zeggen. En nu doet ze dat. Dat is eigenlijk het grootste cadeau dat een kind een ouder kan geven.”