N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Guelb el Richat Amateurarcheologen beweren dat de mythische stad Atlantis in de Sahara in Mauritanië lag. Het toerisme vaart er wel bij.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/02/data96492844-ff923f.jpg)
‘De wereld praat over Mauritanië”, zegt Mohamed Barak Allah, toeristengids in de stad Ouadane. Het West-Afrikaanse land staat hoog op de lijst van bestemmingen die niemand kent, maar volgens Barak Allah is dat aan het veranderen. „Ik zie steeds meer buitenlandse berichten over het Oog van de Sahara.” Dat oog heet officieel Guelb el Richat, wat in het Arabisch zoiets betekent als cirkelvormige rots. Het is een gigantische krater – zo’n vijftig kilometer in doorsnee – in de woestijn ten oosten van Ouadane.
Al een jaar of tien beweren amateurarcheologen op internet dat daar de legendarische stad Atlantis lag. Barak Allah laat op zijn telefoon een filmpje zien van astronauten die vanuit de ruimte kijken naar de Guelb el Richat – het is van oudsher een vast oriëntatiepunt voor astronauten. Ook op Google Maps is hij duidelijk zichtbaar. Door meerdere in elkaar liggende ringen en het landschap daaromheen doen de rotsformaties vanuit de ruimte inderdaad denken aan een oog.
Cijfers zijn er niet, maar volgens touroperators en lokale hotels komen er beduidend meer mensen naar Mauritanië. Speciaal voor het Oog van de Sahara, beweert ook Barak Allah. Ze maken selfies midden in de cirkel. „Het is echt een hype.”
Met Barak Allah wandel ik door Ouadane, dat hoog op een rots ligt. Huizen zijn gebouwd van zwartgeblakerde zwerfkeien uit de omgeving, die met leem aan elkaar zijn geplakt. In de diepte strekt de Sahara zich in alle richtingen uit. „Daar wonen alleen nomaden met geiten en kamelen”, zegt Barak Allah. Dat zo’n 50 kilometer verderop ooit nóg een stad lag, waagt hij te betwijfelen. „Volgens mij is daarvoor geen bewijs.”
De Griekse wijsgeer Plato schreef in Critias, een van zijn dialogen, als eerste over Atlantis, dat zo’n 12.000 jaar geleden zou zijn verdwenen. Het zou een eilandenrijk zijn geweest voorbij de Zuilen van Hercules (Straat van Gibraltar). De inwoners heersten over de volken van de Middellandse Zee, maar zouden vanwege toenemende verdorvenheid door de zee zijn verzwolgen. Volgens de meeste Plato-kenners is het verhaal over Atlantis een mythe die beschrijft hoe beschavingen ten onder kunnen gaan; hij zou ethische thema’s als rechtvaardigheid en decadentie onder de aandacht hebben willen brengen.
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/02/data96483648-e65d69.jpg|//images.nrc.nl/gsLB6VuYAK0-9YXBwTWkT3s1WyI=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/02/data96483648-e65d69.jpg)
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/02/data96483688-a263b4.jpg|//images.nrc.nl/KTnnieT6m3cPt_s_FSVDlvV_Mwk=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/02/data96483688-a263b4.jpg)
Bijzondere stenen
Amateurarcheologen zien dat heel anders. In de populaire, omstreden Netflix-serie Ancient Apocalypse ontvouwt de Brit Graham Hancock de theorie dat Atlantis wel degelijk heeft bestaan – en dat archeologen bewijzen daarvoor bewust achterhouden. Op de site atlantis-together.com beweren andere amateurarcheologen dat de stad naar alle waarschijnlijkheid in de Guelb el Richat in Mauritanië lag en misschien wel een miljoen inwoners had. Atlantis-fanaten reizen voor onderzoek zelf naar de Sahara en doen op internet verslag. De prehistorische gebruiksvoorwerpen die ze noemen als mogelijk bewijs, komen volgens wetenschappers niet uit de krater maar uit het gebied eromheen. Ze zijn afkomstig van jager-verzamelaars, die onder meer struisvogels en gazellen aten, niet van inwoners van een miljoenenstad.
„Als je zoals ik van bijzondere stenen houdt, moet je in de Guelb el Richat zijn”, zegt de Mauritaanse touroperator Ahmed Demany als we in een fourwheeldrive onderweg zijn naar de krater. „Verder valt er weinig te beleven.” Vanuit Ouadane is er geen weg, er zijn alleen maar sporen in het zand. Voortdurend kijkt Demany of hij bijzondere stenen ziet. Hoe dichter bij de krater, hoe schaarser bomen en struiken worden. Midden in de woestijn, op de plek waar we de krater inrijden, verkopen nomadenvrouwen souvenirs als armbandjes en stenen. De tenten waarin ze wonen, staan een paar kilometer verderop.
Een verlaten stenen gebouw markeert het geografische middelpunt van de krater. „Dit was ooit een herberg”, vertelt Demany. „Gebouwd met geld uit Spanje, in het kader van ontwikkelingshulp.” Door de enorme afmetingen van de krater valt niet op dat de heuvels om ons heen een cirkel vormen. Een leeg olievat ligt in het zand, oude lappen stof wapperen in de wind.
Na een korte rit stoppen we bij een van de weinige groepjes bomen in de krater. Zittend in de schaduw van een acacia vertelt Demany dat de Guelb el Richat onder meer stromatolieten bevat: fossiele overblijfselen van bundels bacteriën, vaak niet groter dan een knikker, met rare uitstulpingen, die behoren tot de oudste fossielen op aarde. Sommige zijn meer dan drie miljard jaar oud.
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/02/2web-1102culsaharagerbert3.jpg|//images.nrc.nl/ojsYJiuMtsCfnIyC1Nx4TiiVgJ0=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/02/2web-1102culsaharagerbert3.jpg)
:strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/02/2web-1102culsaharagerbert4.jpg|//images.nrc.nl/IbIu7zTUfpkGloUSu07T-DwAxV0=/1920x/smart/filters:no_upscale():strip_icc()/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/02/2web-1102culsaharagerbert4.jpg)
Meteoriet
Los van de mythe over Atlantis: over de ontstaansgeschiedenis van de Guelb el Richat is nog veel onduidelijk. Begin 1900 dachten geologen dat de krater was ontstaan door de inslag van een meteoriet. Inmiddels gaan de meeste wetenschappers ervan uit dat die een vulkanische oorsprong heeft, net als veel rotsmassieven in de Sahara. Een uitbarsting, met grote stromen lava en aswolken, was er niet. De vulkanische activiteit bleef beperkt tot grote hitteontwikkeling tot aan het aardoppervlak. De ringen waaraan de krater zijn bijnaam dankt, zouden zijn gekomen nadat een soort draaikolk was ontstaan in verschillende soorten vloeibaar gesteente, waardoor de aarde op sommige plekken inzakte en op andere plekken juist omhoog kwam.
„Ik heb heel veel archeologische schatten verzameld”, zegt Yeslem ould Bueila, die in de oase El Beyyed een klein museum heeft. In een gammele rieten hut liggen honderden pre-historische handbijlen en speerpunten netjes uitgestald in het zand. De meeste zijn waarschijnlijk enkele tienduizenden jaren oud, uit de tijd dat de Sahara veel groener was.
El Beyyed, niet veel meer dan een verzameling rieten hutten en tenten met enkele tientallen inwoners, ligt aan de noordzijde van de Guelb al Richat. Amateurarcheologen op zoek naar Atlantis bezoeken geregeld het museum van Ould Bueila. En hij figureert zelf onder meer in de film Visiting Atlantis die een Zuid-Afrikaanse bezoeker maakte en die populair is onder Atlantis-fanaten. De pre-historische gebruiksvoorwerpen zijn volgens deze amateurarcheologen een aanwijzing dat in de krater een eeuwenoude stad lag. In werkelijkheid komen de museumstukken uit het gebied om de krater heen. Ould Bueila: „Overal in de omgeving kun je ze vinden.”
„Het is mooi dat de verhalen over Atlantis het toerisme stimuleren”, zegt hij. Dat de stad waarschijnlijk nooit heeft bestaan, maakt hem niet uit. „Buitenlandse bezoekers brengen geld naar Mauritanië. Dat is zeker zo belangrijk.”
