Het accent ligt op Oekraïense veerkracht

De Russische invasie in buurland Oekraïne is het grote verhaal dit jaar. Wat doet het Internationaal Documentaire Filmfestival (IDFA) nu het Kremlin Oekraïense burgers een horrorwinter tracht te bezorgen door gas, stroom en drinkwater uit te schakelen?

De eerste vraag die IDFA moest beantwoorden luidde: mag Rusland überhaupt meedoen? Volgens directeur Orwa Nyrabia is een culturele boycot nooit overwogen. Kritische Russische filmmakers weren is zoiets als Solzjenitsyn verbieden als protest tegen stalinisme. Wel wordt dit jaar nadrukkelijk gekeken naar de financiering van documentaires. Films betaald door de overheid of Kremlingetrouwe oligarchen zijn niet welkom. Het Russische filmfonds subsidieert tegenwoordig alleen onschuldig vermaak en patriottische blockbusters, maar oligarch Roman Abramovitsj stak in 2019 – vermoedelijk op verzoek van het Kremlin – 100 miljoen dollar in het private filmfonds Kinoprime, dat onder meer de dissidente filmmaker Kirill Serebrennikov financierde. Dat wekt de indruk dat Rusland een vrij land is en handhaaft enig cultureel prestige, lijkt de gedachte.

Russocalypse

Vermoedelijk is dat tweesporen-beleid – conformisme voor eigen markt, kritiek voor het buitenland – überhaupt passé nu Rusland zich in een paranoïde egelstelling terugtrekt. Toch heeft IDFA enkele titels die een huiveringwekkend beeld van Rusland schetsen. Meest shockerend is Manifesto van Angie Vinchito: een montage van live streams en clips die Russische tieners tussen 2017 en 2021 online zetten. Russische scholen als horror: docenten schreeuwen, dreigen, foeteren, slaan en misbruiken leerlingen. „Dames, u hebt seks als de heren dat wensen”, buldert een lerares.

Er is absurd gemarcheer, indoctrinatie, bangmaakoefeningen voor een nucleaire aanval of voor terrorisme. Er is verzet in de vorm van giechelen, apathie, nihilistische razernij of schending van Poetins portret. Het echte gevaar komt van binnen: wrokkige schiet- en steekpartijen op school, een piepjong, nihilistisch Bonnie en Clyde-duo dat voor de gein een politieman neerschoot en keuvelt over zelfmoord. Wellicht is deze Russocalypse wat manipulatief, maar Manifesto suggereert een zieke samenleving in de greep van een fascistoïde doodscultus.

IDFA’s eregast Laura Poitras selecteerde de harde, lyrische semi-klassieker The 3 Rooms of Melancholia van de Finse Pirjo Honkasalo, die in 2004 filmde hoe oorlog zowel in Tsjetsjenië als op een kadettenschool op Kronstadt kinderzielen vergruizelt. Zulke scholen werden onder Poetin overal geopend; wezen en verschoppelingen worden er onder legertucht gedrild voor de volgende oorlog. In 2007 bezocht ik zo’n kadettenschool in de stad Omsk. Het zag er daar relatief gezellig uit, maar hoeveel van die minisoldaatjes van toen werden oorlogsmisdadiger in Syrië of Oekraïne?

Marioepol

Toont de Russische inbreng een corrupte, rigide samenleving, de huidige oorlog wordt op het IDFA van Oekraïense kant belicht. IDFA vertoont Mariupolis 2 van de in april omgekomen – en vermoedelijk door Russen geëxecuteerde – Litouwse filmmaker Mantas Kvedaravicius. Zijn co-regisseur monteerde voor het filmfestival van Cannes in mei uit nagelaten beeldmateriaal een film. Kvedaravicius was van de cinema vérité-school. Hij liet zijn camera rollen en legde zo in Mariupolis 1 de sfeer in deze havenstad vast: tijdelijk bezet tijdens de eerste Russische invasie van 2014, ontzet door het Azov-bataljon, daarna frontlijnstad. Geweld dreigt altijd achter de horizon, maar men ploetert dapper voort. Oorlog en vrede waren hier lang voor 24 februari relatieve begrippen.

Ook When Spring Came to Bucha van Marcus Lenz en Mila Teshaieva legt meer nadruk op Oekraïense veerkracht dan op Russische terreur. De camera volgt de grote lenteschoonmaak in de welvarende buitenwijk van Kiev als de Russische troepen daar op 1 april zijn verjaagd. Er worden 278 doden geborgen, deels slachtoffer van oorlogsgeweld en gebrek, deels gemarteld en vermoord. Men zoekt boobytraps en lijken, ruimt puin terwijl murw geslagen bewoners vertellen over hun recente bezoeking. Opvallend is de voortvarendheid van het herstel. Pasen viert men alsof er niets is gebeurd, al na een week maaien grasmaaiers verwaarloosde gazons. „Alles wordt hier weer prachtig deze zomer”, glundert een grafdelver terwijl hij een graf dichtgooit. Een ode aan het leven.

Terreurbombardement

De hardwerkende, grimmige maestro van de Oekraïnese cinema Sergej Loznitsa laat zich in vredestijd al niet tot frivoliteiten verleiden. In maart ging zijn gitzwarte pseudo-documentaire Donbas opnieuw in roulatie, over monsterlijk Russisch wanbestuur in de ‘volksrepubieken’ Donbas en Loehansk. Op het IDFA is vooral zijn montage van archiefmateriaal The Natural History of Destruction zeer topisch en actueel. Geïnspireerd door de essays van de Duitse schrijver W.G. Sebald stelt Loznitsa zich de vraag of er een hoger moreel doel denkbaar is dat een burgerbevolking tot legitiem doelwit maakt. Idyllische beelden van biertuinen omgeven door hakenkruizen en een klassiek concert voor ontroerde Duitse staalarbeiders maken die ambivalentie concreet.

Er volgt een bijna abstracte symfonie van verwoesting uit de Tweede Wereldoorlog. Van puinvelden, luchtgevechten en bommenwerpers die van de lopende band rollen. De nazi’s pionierden in Guernica, Rotterdam en Coventry met terreurbombardementen om de wil van een land te breken. Een experiment dat de geallieerden aangevuurd door generaal Arthur ‘Bomber’ Harris van de RAF overnamen. Men beweert dat je zo de wil van een volk niet breekt, horen we Harris zeggen. „We gaan het zien. Duitsland wordt een zeer boeiend eerste experiment.”

Nu is de communis opinio dat het verwoesten van oorlogsindustrie en -logistiek doelmatig is, maar terreurbombardementen juist de cohesie en vechtlust bevorderen: zie hoe fanatiek Duitsland en Japan tot het eind bleven doorvechten. De terreurcampagne die Rusland nu tegen zijn buurland wil inzetten lijkt dus contraproductief. Maar ook begrijpelijk voor wie in Manifesto en The 3 Rooms zag waar Russische militairen naar school gingen.