Een zeer duister beeld van mannelijkheid

Halverwege Look what you made me do zie je bewakingscamerabeelden van een vrouw die doodvalt. Even later zie je hoe een man haar ophaalt en meeneemt in de lift, naar de verdieping waar ze van afgegooid is. Later poetst hij secuur de liftwand om het bewijs te wissen – de camera ziet hij niet.

Een halfuur ervoor zag je een naakte vrouw in de sneeuw, die door haar naakte partner in elkaar geslagen werd. En een halfuur erna? Dan vraag je je af hoe iemand in godsnaam zo gek kan zijn om een relatie met een volwassen man te beginnen. Look what you made me do gaat over vrouwen die hun mannelijke partner hebben vermoord. Na anderhalf uur sta je volledig aan de kant van de moordenaars.

De documentaire geeft een duister beeld van mannelijkheid: als bron van agressie, een gevangenis met tralies van testosteron waar vooral de vrouw in gevangen zit. En de film van regisseur Coco Schrijber is niet de enige documentaire waaruit dat beeld rijst. Van bijna alle films in het IDFA-themaprogramma Around Masculinity krijgt de kijker een duister, deprimerend beeld van mannelijkheid.

Geen macho-knuffelen

Al eind oktober was duidelijk dat dit themaprogramma geen macho-knuffelen zou worden. Op de IDFA-persconferentie legde artistiek-directeur Orwa Nyrabia uit dat het filmfestival op zoek was naar een nieuwe benadering van de wereldproblematiek. Die vond hij. In alle oorlog en agressie zit een epicentrum van mannelijkheid: „Op zichzelf geen negatieve eigenschap, maar als sociaal construct verantwoordelijk voor veel van de problemen.”

Lees ook: Dit interview met Belgische regisseur Lukas Dhont: „Sterke vrouwen? Je hoort nooit: wat een mooie zachte mannenrol”

En dus is Around masculinity een wereldtour langs alle segmenten van het leven waarin mannelijkheid een destructieve rol speelt. Van tirannen in de nucleaire familie, tot hele machtssystemen die gebouwd zijn rond een opvatting van mannelijkheid. Van klein naar groot.

Hoe een gewelddadige man zijn gezin uit elkaar scheurt zie je in Is there a pine on the mountain. Filmmaker Chongyan Liu woont met haar vriend in een klein Parijs’ appartement. Stiekem filmt ze de ruzies die haar vriend heeft met zijn moeder. Triviale geschillen over de afwas worden fundamentele ruzies over zijn gewelddadige vader. Langzaam wordt duidelijk dat hij gedoemd is diens gedrag te herhalen. Het is ongemakkelijk voor de kijker. De hoofdpersonen weten niet dat ze gefilmd worden. Je voelt je een voyeur. Maar wanneer zie je een eerlijker beeld van zo’n interfamiliale geweldsketen?

The Yellow Ceiling toont toxische mannelijkheid op een hoger niveau. Regisseur Isabel Coixet vertelt het verhaal van grootschalig seksueel misbruik bij een theaterschool in Lleida, Spanje. De hoofdleraar is een macho, een rockster. En juist dat imago wendt hij aan om meisjes zo jong als veertien jaar te misbruiken.

Innocence behandelt mannelijkheid op de grootste schaal. Tegelijkertijd is het de meest ontroerende film van de selectie. De film is volledig opgebouwd uit dagboekfragmenten van Israëlische jongeren die zelfmoord pleegden, omdat ze de druk van het leger niet aankonden. Al in kleuterklassen wordt het beeld van de ‘gevechtssoldaat’ opgehemeld. Een heel leven staat in dienst van het vullen van die mal. De kinderen die daar niet inpassen verliezen zichzelf. „Ik moet mij vermannen”, schrijft een jonge vrouw in een van haar laatste brieven.

De destructieve kant

Is er nog liefde voor de mannelijkheid? Niet echt. IDFA maakt een duidelijke keus om te focussen op de destructieve kanten van mannelijkheid. Dat is de juiste keus; het was makkelijk geweest om ‘beide kanten te belichten’. Er zijn zat documentaires over stoere brandweermannen die baby’s redden, met spierballen rollen en lief zijn voor hun moeder. Maar hier gáát het juist om die problematische kanten van masculiniteit die decennialang, zelfs eeuwenlang, niet onderzocht werden.

En dat is het ingenieuze aan het themaprogramma: er zijn ook oude films geselecteerd die níet expliciet over mannelijkheid gaan. Doordat de films onder de vlag About Masculinity worden gebracht, word je als kijker gedwongen anders te kijken. Neem Meet Marlon Brando, een interviewdocumentaire uit 1966. Met een frisse blik zie je niet alleen de charmante, bijna ongeloofwaardig knappe Brando. Je ziet ook de masculiene, ongepaste, flirtende bullebak. En als je goed oplet, begrijp je ook waarom dat deel van zijn charme was.

Zó’n sterke focus heeft echter wel een nadeel: het slaat complexe films plat. Als je niet oppast sta je als kijker ingesteld op één kanaal: mannelijkheid. Dat verpest films die gecompliceerder zijn. Caesar must die, bijvoorbeeld, over mannen in een Romeinse gevangenis die Shakespeare spelen, kán een statement over mannelijkheid zijn, maar is veel interessanter als je open staat voor de menselijkheid van de karakters, hun uitzichtloze situatie, hun pogingen om te gaan met het verleden. Dat geldt voor meer films in de selectie.