Heilig geloof in de EU in vrije markt voor energie lijkt te sneuvelen

De torenhoge energieprijzen breken niet alleen records: ook het heilige Europese geloof in de vrije markt voor het reguleren van de energievoorziening lijkt aan diggelen te gaan. Terwijl met name Zuid-Europese lidstaten al een jaar pleiten voor radicale marktinterventies om de energiecrisis het hoofd te bieden, heeft een nieuwe golf aan prijsstijgingen nu ook de grootste dwarsligger doen zwichten: Duitsland.

De afgelopen dagen bleek Berlijn ineens open te staan voor het soort ingrijpen in de markt waar het zich lange tijd tegen verzette. Het vergroot de kans dat de EU de komende weken overgaat tot ongekende maatregelen om de energieprijzen te drukken. Brussel sleutelt aan een radicale hervorming van de elektriciteitsmarkt, een mogelijk prijsplafond én een voorstel om bedrijven die van de hoge prijzen profiteren zwaarder te belasten.

Lees ook Geen record is meer heilig op gasmarkt: hoogste prijs sinds maart

Gezien de „supernerveuze situatie op de markt en de enorme speculatie” kondigde voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen maandag een „noodinstrument” aan dat al „binnen weken” zou kunnen worden ingezet. Het moet de financiële pijn voor consumenten en bedrijven verminderen en de – volgens de Oostenrijkse bondskanselier Karl Nehammer – „totale gekte” op de markt doen stoppen. Maar de gevolgen van zo radicaal ingrijpen op de energiemarkt zijn onbekend, en analisten waarschuwen voor onbedoelde effecten.

‘Ontkoppelen’

Waarmee de Commissie precies gaat komen, is nog niet duidelijk, maar de richting waarin ze denkt wel. Op de Europese energiemarkt wordt de prijs van elektriciteit momenteel bepaald door de laatste prijs die betaald wordt voor stroom om aan de totale vraag te voldoen – en in veel gevallen wordt dat laatste beetje stroom met gascentrales opgewekt, omdat het de duurste ‘grondstof’ is. De gasprijs – die nu ruim elf keer zo hoog is als een jaar geleden – heeft zo een gigantische invloed op de elektriciteitsprijs in Europa. Ook stroom die opgewekt is met bijvoorbeeld (veel) goedkopere wind-, zonne-, of kernenergie wordt nu dus verkocht tegen de fiks hogere, door gas beïnvloede prijs. In feite rijzen de elektriciteitsrekeningen van huishoudens in landen waar men een stuk minder afhankelijk van fossiel gas is hierdoor onnodig de pan uit, zeggen voorstanders van het doorbreken van de ‘koppeling’, zoals Spanje, Portugal, Italië en België.

Daar wil de Commissie om te beginnen vanaf. „Met deze exorbitante prijzen zien we dat we moeten ontkoppelen”, zei Von de Leyen maandagavond in Berlijn. Het kan echter maanden duren voor een dergelijke structurele hervorming gestalte krijgt. Het „noodinstrument” waar ze over sprak zou volgens Von der Leyen daarentegen mogelijk al op korte termijn ingezet moeten worden. Ze hintte op een Europees prijsplafond voor gas. Maar over de precieze uitwerking van zo’n plafondprijs is nog alles onduidelijk.

Experts benadrukken dat het maximeren van de energieprijzen alleen samen kan gaan met het vergaand terugdringen van de vraag. En dus: besparen, desnoods verplicht

Een risico van zo’n ‘cap’ is dat EU-landen het zichzelf komende winter juist moeilijker kunnen maken, waarschuwen experts. Als landen Rusland minder gaan betalen voor gas, kan Moskou ook besluiten om de kraan dan maar – versneld – helemaal dicht te draaien. En alternatief gas is niet zomaar voor handen. Daar komt bij dat zo’n maatregel de ‘energietransitie’ kan belemmeren. De hoge gasprijs maakt hernieuwbare energiebronnen nu erg aantrekkelijk. Houd je de gasprijs kunstmatig laag, dan haal je de omschakeling naar een meer klimaatvriendelijke energievoorziening weer de wind uit de zeilen.

Prikkels

Het maximeren van de prijs voor consumenten haalt bovendien een prikkel weg om te besparen. Dat is nu al zichtbaar in Spanje, dat eerder deze zomer besloot een prijsplafond in te voeren. Het gasverbruik van huishoudens is daar de afgelopen weken weer omhoog gegaan. Het verklaart waarom experts benadrukken dat het maximeren van de energieprijzen alleen samen kan gaan met het vergaand terugdringen van de vraag. En dus: besparen, desnoods verplicht.

Met Duitsland behoorde Nederland eerder steeds tot de fermste verdedigers van het bestaande marktmodel. Het leidde op Europees topniveau het afgelopen jaar al meermaals tot verhitte discussies, waarin premier Mark Rutte (VVD) recht tegenover collega’s uit onder meer Spanje, België en Griekenland kwam te staan. In antwoord op Kamervragen had minister Rob Jetten (Klimaat, D66) het eind juli nog over „een zeer risicovolle marktinterventie” waar Den Haag tegen bleef. Maar nu Duitsland om is, zal ook Nederlands verzet wegsmelten – zo klinkt het in Brussel.

De energieprijzen in Europa doken in reactie dinsdag alvast naar beneden, met procenten tegelijk. Maar Brussel voert een race tegen de klok om met voorstellen te komen die de markt blijvend in bedwang kunnen houden én negatieve bij-effecten dempen. De druk vanuit lidstaten is ondertussen torenhoog. Steeds meer landen dreigen zelf met marktverstorende maatregelen te komen, zoals bijvoorbeeld België, dat woensdag overlegt over een eigen prijsplafond. In aanloop naar een spoedoverleg van energieministers in Brussel volgende week vrijdag zal die druk alleen maar verder toenemen.