Gorbatsjovs geheime briefwisseling over kruisraketten met Lubbers

Het was een geheime briefwisseling op het hoogste niveau. Die tussen premier Ruud Lubbers en Sovjetleider Michail Gorbatsjov in de zomer van 1985. Brieven over en weer aan ‘zeer geachte heer Secretaris-Generaal’ en aan ‘geachte heer Premier’. De correspondentie kan gezien worden als ultieme poging de nucleaire wapenwedloop, symbool van de Koude Oorlog, een beslissende wending te geven. Met behulp van Nederland. De brieven werden op aandringen van toenmalig oppositieleider Joop den Uyl (PvdA) gedeeld met de Tweede Kamer.

Even leek Den Haag prominent mee te spelen op het wereldtoneel. Dat was begin jaren tachtig toen de spanning tussen Oost en West tot nieuwe hoogten steeg door de voorgenomen plaatsing van 572 Amerikaanse middellange afstandsraketten met kernlading (kruisraketten) in Europa. Het westerse antwoord op de plaatsing van op West-Europa gerichte nucleaire SS20-raketten door de Sovjet-Unie.

In Nederland waar volgens de NAVO-verdeelsleutel 48 van de 572 kruisraketten gestationeerd zouden moeten worden, was een brede protestbeweging ontstaan vanuit kerken tot diverse partijen. Premier Lubbers, in 1982 met zijn ‘no nonsense-kabinet’ aangetreden, maar ook leider van het over deze kwestie intern verdeelde CDA, trachtte een oplossing te vinden waardoor Nederland de raketten niet zou hoeven te plaatsen. De bondgenoten in het Westen keken vol zorg toe. Als Nederland zou afhaken speelde dit de Sovjet Unie in de kaart, was de vrees.

Kruisraketten

Nog één keer waarschuwde Nederland de Sovjet-Unie van Michail Gorbatsjov voor de laatste maal. Premier Ruud Lubbers schreef 12 juli 1985 de Sovjetleider een vertrouwelijke brief. Onder strikte geheimhouding omdat, zoals Lubbers schreef, „het ons ernst is” en hij wilde dat de geadresseerde de briefopmerkingen „in alle rust en ernst” zou overwegen.

Kern van Lubbers’ boodschap: het besluit of Nederland al dan niet zou overgaan tot plaatsen van kruisraketten was in handen van de Sovjet-Unie. Op 1 juni 1984 hadden de Sovjets 378 middellange afstandsraketten opgesteld staan. Zou anderhalf jaar later, op 1 november 1985, blijken dat er aan Sovjet-zijde niet meer raketten bij waren gekomen, dan zou Nederland afzien van de plaatsing van 48 Amerikaanse kruisvluchtwapens.

De datum van 1 juni 1984 sloeg op de dag dat het kabinet Lubbers na een jarenlange heftige discussie in parlement en samenleving had besloten dat in navolging van andere NAVO-landen ook Nederland op de Sovjet-Unie gerichte kruisraketten ging plaatsen. Een besluit met een ontsnappingsclausule: Nederland zou de raketten niet plaatsen als de Sovjet Unie geen nieuwe raketten zou opstellen.

De brief van Lubbers van juli 1985 aan de enkele maanden eerder aangetreden Gorbatsjov was een laatste poging Nederland te kunnen afhouden van het besluit. Niets dat Lubbers liever wilde. De kruisraketten hadden Nederland en hem verscheurd. Vandaar die brief, volgens Lubbers geschreven „in de geest van veertig jaar bevrijding, vaststellende dat onze volkeren die toen samenwerkten nu in vrede moeten kunnen leven met zo laag mogelijke niveaus van bewapening”.

‘Geachte heer premier’

Gorbatjovs eveneens „zeer geheime” negatieve antwoord volgde een maand later. Ja, „de vicieuze cirkel van de bewapeningswedloop op het Europese vasteland” moest verbroken worden. De Sovjet-Unie was ertoe bereid maar „helaas” vond geen enkel initiatief „positieve weerklank bij de VS”. De Sovjet-Unie plaatste raketten in antwoord op de Amerikanen die hetzelfde deden. „De NAVO-lidstaten waren ervoor gewaarschuwd”, aldus Gorbatsjov aan Lubbers. Hij kwam met een tegenverzoek aan de „geachte heer premier”. Er waren nog steeds mogelijkheden „de gevaarlijke loop der gebeurtenissen te onderbreken en de dreiging van een nucleaire confrontatie welke zich boven Europa en de wereld heeft samengepakt af te wenden”. Ieder land was volgens hem geroepen een bijdrage te leveren „in deze edele zaak”. Veel hing af welke positie Nederland innam in de „kardinale vragen van de Europese veiligheid”.

Terwijl de deadline (1 november 1985) dichterbij kwam, schreef Gorbatsjov een brief aan Lubbers waarin hij er op wees dat het aantal middellange afstandraketten in de Europese zone van de Sovjet-Unie veel minder was dan tien jaar eerder. Waarop Lubbers een week later Gorbatsjov antwoordde dat slechts het sinds 1 juni 1984 op West-Europa gerichte aantal geplaatste Russische raketten bepalend was voor het Nederlandse besluit. Dat waren er meer dan de 378 die op de peildatum stonden. „Dat zo zijnde veroorloof ik mij toch U in de geest van onze eerdere correspondentie andermaal de mogelijkheid voor te leggen ook voor de Sovjet-Unie als geheel het niveau van juni vorig jaar (378) in acht te willen nemen. In dat geval ziet Nederland af van plaatsing.”

Lees ook Hyperintelligente sfinx die zijn stempel op de jaren tachtig drukte

Dat deed Gorbatsjov niet. En dus liet het kabinet enkele weken later, op 1 november 1985, de Tweede Kamer weten dat de stationering van 48 Amerikaanse kruisraketten op de militaire vliegbasis in Woensdrecht in gang zou worden gezet.

Ze kwamen er nooit. In oktober 1986 kwamen Gorbatsjov en de Amerikaanse president Ronald Reagan overeen alle nieuwe Russische en Amerikaanse kernwapens uit Europa terug te trekken. Eind 1987 werden de bouwwerkzaamheden voor de raketinstallaties gestaakt.