Raisa Gorbatsjova was de eerste, enige First Lady van de Sovjet-Unie

De eerste, de enige en de laatste First Lady van de Sovjet-Unie. Raisa Gorbatsjova was alles waarvan veel Sovjetvrouwen slechts konden dromen: ze reisde naar het buitenland, droeg mooie kleding, ontmoette interessante mensen. En er werd naar haar geluisterd, in eerste plaats door haar eigen echtgenoot Michail Sergejevitsj Gorbatsjov. Hij adoreerde haar vanaf het allereerste moment dat hij haar zag. „Ik had het gevoel dat ik mijn hoofd verloor, ik wilde Raisa zien en zijn waar zij was”, schreef hij in zijn memoires.

Het duurde wel even, voordat de jonge Gorbatsjov het hart van zijn Raisa had veroverd. Ze ontmoetten elkaar op een dansavond op de universiteit van Moskou, waar zij allebei studeerden: hij rechten en zij Marxistisch-Leninistische filosofie. Later zou hij zich de voile op het hoedje dat ze droeg herinneren. Voor Michail Sergejevitsj was het liefde op het eerste gezicht, maar de knappe en ontwikkelde Raisa had vele bewonderaars en zag hem eerst niet staan. Toch won de plattelandsjongen het van zijn stadse concurrentie en ze trouwden in 1954.

Hecht, niet al te warm gezin

Na hun afstuderen verhuisde het koppel naar Stavropol in het diepe zuiden, niet ver van Gorbatsjovs geboorteplaats. Raisa ging er communistische filosofie doceren, haar man maakte een bliksemcarrière in de partij. Ze kregen een dochter: Irina Michajlovna Virganskaja. Zij herinnerde zich het gezin als hecht, niet al te warm gezin, waar de nadruk lag op kennis en politiek. „Als papa thuiskwam luisterden we naar zijn verhalen over collectieve schapenboerderijen, over branden, waar hij naartoe was geweest en met wie hij had gepraat. Als mama thuiskwam begon ze over haar studenten. Ik praatte over mezelf. We waren erg hecht, hoewel er in hun beroepsleven ook zaken waren waarover niet werd gesproken.”

Ondanks hun status vormden de Gorbatsjovs een gewoon gezin dat woonde in een communaal appartement. In plaats van naar een privéschool voor partijkinderen stuurden ze hun enige kind naar een gewone Sovjetschool. Pas na hun verhuizing naar Moskou werd het gezin een echte ‘Kremlin-familie’. Vanaf de verkiezing van haar echtgenoot tot partijsecretaris ontpopte Raisa zich tot de eerste, de enige en de laatste First Lady van de Sovjet-Unie.

Haar naar Sovjet-maatstaven chique en wereldse levensstijl kon de goedkeuring van de gemiddelde Sovjetburger niet wegdragen. Véél te ijdel, véél te elegant

Toch kon haar naar Sovjetmaatstaven chique en wereldse levensstijl de goedkeuring van de gemiddelde Sovjetburger niet wegdragen. Véél te ijdel, véél te elegant. Een oordeel waarin een flinke zweem van jaloezie besloten lag, zoals wel bleek uit de populariteit van Raisa’s roodgeverfde haren, een kleur die Russische dames algauw kopieerden en de geschiedenis in zou gaan als ‘Raisa-rood’. Eind jaren tachtig waren in Russische kapperszaken de pakjes rode henna uit Iran niet aan te slepen. Het ontlokt de LA Times in 1988 de analyse: „De situatie toont de problemen waarmee Sovjetvrouwen te maken krijgen die de westerse standaard op het gebied van mode en stijl willen volgen. Mevrouw Gorbatsjov is een even elegant als ongewoon rolmodel, maar de gemiddelde vrouw heeft niet dezelfde toegang tot internationale producten als zij.”

Ze werd in 1932 in het Siberische plaatsje Roebtsovsk geboren als Raisa Maksimovna Titorenko. Toen ze drie jaar was werd haar vader, een spoorwegingenieur, gevangengezet wegens het bekritiseren van de collectivisering van de landbouw. Haar grootvader, eenvoudige boer, werd op 20 augustus 1937 door Stalin als ‘volksvijand’ geëxecuteerd. Haar achternaam verried een Oekraïense afkomst die ze deelde met haar man. De familietrauma’s openbaarden zich tijdens de augustuscoup van 1991, precies 54 jaar na de dood van haar grootvader – een toeval dat Raisa grote angst inboezemde.

Die nacht, tijdens de gijzeling van het echtpaar in Foros op de Krim, durfde ze niet te gaan slapen. „Ik ben bang om in te slapen en dan wakker te worden op een totaal andere plek, ver hier vandaan, en dat iedereen vermoord zal zijn”.

Betweterigheid

Raisa kwam uit voor haar mening en maakte korte metten met stereotypen over hoe vrouwen zich hoorden te gedragen. Ze werd erom bewonderd, al riep haar betweterigheid ook ergernis op. Zoals bij haar eerste bezoek aan de VS, in 1987, waar ze haar kennis over uiteenlopende thema’s etaleerde en Nancy Reagan de opmerking ontlokte: „Wie denkt die dame wel niet dat ze is?”

Als een echte First Lady zette Raisa zich in voor goede doelen – toen nog een novum. Ze zette zich in voor zieke kinderen en richtte zich op de positie van vrouwen. „Iedere vrouw droomt van een eigen politieke carrière en haar eigen plaats in het leven”, zo luidt een van haar bekendste uitspraken.

In 1997 richtte ze de Raisa Maksimovna Club op, om deelname van vrouwen in de politiek te stimuleren. Vandaag de dag zijn het haar kleindochters – celebrities in Moskou – die zich over de stichting ontfermen.

Lees ook de necrologie die NRC in 1999 aan Raisa Gorbatsjova wijdde: Ontwikkeld en onorthodox

Raisa overleed op 20 september 1999 op 67-jarige leeftijd in het universiteitsziekenhuis van Münster aan leukemie. De ziekte waar zij lang tegen had gestreden was twee maanden eerder bij haar geconstateerd. Michail, nog altijd even verliefd op zijn vrouw, kwam de klap nauwelijks te boven. „Nooit in mijn leven voelde ik me zo eenzaam. Ik hoop dat wij elkaar zullen weerzien.”

Dat moment is aangebroken. Gorbatsjov zal volgens zijn wens naast zijn Raisa worden begraven op de beroemde Novodevitsji-begraafplaats in Moskou.

Correctie (31 augustus 2022): In een eerdere versie van dit artikel stond dat de augustuscoup in 1999 was. Dit moet zijn 1991 en is hierboven aangepast. Dat was niet precies 61 maar 54 jaar na de dood van de grootvader van Raisa Gorbatsjova.