Senegalezen vochten voor hun democratie – en wonnen

De sfeer is uitgelaten. Zingend, klappend en joelend beweegt de menigte zich door de straat in een populaire wijk van de Senegalese hoofdstad Dakar. Lijf tegen lijf, de passen snel en resoluut. Vanaf balkons en daken kijken omwonenden naar deze zee van geel, groen en rood, de kleuren van de Senegalese vlag. ‘Nañu am fayda’ klinkt het uit al die kelen: Laat ons waardigheid hebben. ‘Nañu respecter suñu Senegal’: We moeten ons Senegal respecteren.

Die februari-ochtend was een speciale. Voor het eerst in lange tijd was een demonstratie toegestaan in de hoofdstad, zonder dat deze nu eens met traangas en waterkanonnen zou worden opgebroken. Maar ook hadden de demonstranten een belangrijke overwinning te vieren. Hun democratie had gewankeld als nooit eerder. Tot zeven rechters Senegals president tot de orde riepen. En scherp ook.

Ook in de ogen van deze ‘zeven wijzen’, zoals de rechters bekendstaan, had de 62-jarige Macky Sall getornd aan de fundamenten van de democratie. Met nog maar enkele weken te gaan, zette de president plots een streep door de verkiezingen waarmee op 25 februari een opvolger aangewezen had moeten worden. Nooit eerder in Senegals geschiedenis was zoiets gebeurd. Hij moest wel, betoogde Sall. De geloofwaardigheid van de verkiezingen stond op het spel.

Lees ook President stort schijnbaar stabiel Senegal in diepe politieke crisis met uitstel van verkiezingen

Daags later werd mede door zijn regeringspartij een wet aangenomen die de stembusgang – en het einde van zijn mandaat – uitstelde tot december. Ordetroepen hadden kort daarvoor de oppositie uit de parlementszaal verwijderd.

Voor veel Senegalezen was dit de druppel. De laatste jaren zagen ze hoe de president die in 2012 nog aan de macht kwam met de belofte hun democratie te versterken, daar zelf juist steeds minder van heel liet. Politieke tegenstanders, kritische journalisten; een voor een werden ze opgepakt en niet zelden zonder proces vastgezet. Demonstraties werden verboden. Tegen wie toch de straat op ging, traden ordediensten keihard op.

En nu, op de valreep, leek Sall zich aan zijn ambt vast te klampen door een conflict rond een gediskwalificeerde kandidaat aan te grijpen om de verkiezingen uit te stellen. Een „constitutionele coup”, raasde de oppositie. Genoeg, riepen ook de demonstranten die die februari-ochtend de straat op gingen. Geef ons onze verkiezingen.

Uitzondering

Die krijgen ze nu. Zondag mogen ruim zeven miljoen Senegalezen stemmen voor een nieuwe president. Onder druk van de demonstraties, de internationale gemeenschap en vooral de rechters van de Constitutionele Raad – die zowel het uitstel als de verlenging van Salls termijn ongrondwettig achtten – krabbelde de president terug. Het zou hem nooit te doen zijn geweest om langer aan de macht te blijven, reageerde hij getergd.

Lees ook ‘Als politieke partijen in Senegal eigen milities vormen, hebben we een burgeroorlog’

Onzin, meent Aminata Touré, die tot afgelopen zomer nog een van Salls meest prominente medestanders was. „De democratie heeft getriomfeerd”, zegt zij. „Maar je moet die democratie blijven beschermen, die les hebben we nu wel geleerd. Niets is definitief.”

De saga rond Senegals verkiezingen komt op een gevoelig moment in de regio. Dit jaar zouden er theoretisch gezien ook verkiezingen zijn in buurland Mali, evenals in Guinee en Burkina Faso. Theoretisch, want in die landen grepen militairen de afgelopen jaren de macht. Van hun beloftes van terugkeer naar democratie of verkiezingen is weinig meer over. Ook in andere West-Afrikaanse landen vonden staatsgrepen plaats – of bijna.

Senegal was de uitzondering. Alleen hier bleven sinds het einde van het kolonialisme in 1960 de militairen in hun barakken, óók als het onrustig werd. Wel hadden ’s lands leiders moeite om hun plek op te geven. Zo is Sall ‘nog maar’ Senegals vierde president. Hij won in 2012 dankzij een volksopstand tegen zijn voorganger en oud-leermeester Abdoulaye Wade, die een omstreden derde termijn probeerde af te dwingen.

De democratie heeft getriomfeerdAminata Touré oud-premier

„We hadden al onze hoop op hem gevestigd”, zegt Seyni Diédhiou. „Uiteindelijk heeft hij ons verraden.” Diédhiou, een 35-jarige student moderne letteren, is nauwelijks hoorbaar boven het gesnerp van wat klinkt als een stadion vol vuvuzela’s. Hij staat op een middag in maart op een zanderig terrein in het noorden van Dakar dat uit zijn boegen barst met duizenden mensen die toe blijven stromen om een plekje te vinden.

Dit hád de lancering moeten zijn van de campagne van Senegals meest populaire oppositiekandidaat Ousmane Sonko (49). Maar de voormalig belastinginspecteur die een klokkenluider van corruptie werd, raakte de afgelopen jaren verstrikt in allerlei juridische procedures. Een complot, volgens Sonko, om hem buiten de verkiezingen te houden. Dat gebeurde ook. Door een veroordeling voor smaad werd hij uitgesloten als kandidaat.

Lees ook Senegalese oppositiepoliticus maakt zich op voor zijn ‘combat final’

Plan B

Sonko en zijn door de regering ontbonden partij Pastef kozen daarop voor plan B: zijn rechterhand en oud-collega belastinginspecteur Bassirou Diomaye Faye gaat in zijn plaats voor het presidentschap. Met als slogan: ‘Diomaye mooy Sonko’: Diomaye ís Sonko. En die slaat aan. „Het gaat om het project”, zegt student Diédhiou. Op zijn witte t-shirt het gezicht van Sonko, prominent naast dat van Diomaye.

Dat project, uiteengezet in 84 pagina’s, moet een breuk zijn met alles waar het ‘oude’ systeem volgens hen voor staat: corruptie, hyperpresidentialisme en het verdwijnen van ’s lands rijkdommen in de handen van ondermeer oud-kolonisator Frankrijk. Sonko en dus Diomaye beloven de macht van de president in te perken , mijn-, gas en oliecontracten te gaan heronderhandelen en toe te werken naar een nieuwe, eigen munt, weg van de CFA-franc.

Over de grens leidt dat tot zorgen. Zo staan bedrijven als het Britse BP en het Amerikaanse Woodside op het punt te beginnen met de productie van olie en gas in Senegal. Ook Sonko’s antikoloniale verhaal maakt westerse diplomaten zenuwachtig: door daarop in te spelen wist Rusland de laatste jaren elders in de regio al flink aan invloed te winnen. „We kunnen het ons niet veroorloven Senegal te verliezen”, zegt een van hen tegen NRC.

Campagne-evenement van presidentskandidaat Bassirou Diomaye Faye en Ousmane Sonko in Cap Skirring op 16 maart.

In Senegal zelf raken Sonko’s beloftes een gevoelige snaar. Vooral onder jongeren – een grote groep in een land waar de gemiddelde leeftijd negentien jaar is. Dat is die middag ook op het veld te zien. Weinigen hier die twijfelen dat Diomaye hun nieuwe president zal worden. Dat hij anders dan Sonko, die parlementariër en burgemeester is, geen politieke ervaring heeft, doet er voor hen niet toe. „Sonko zal naast hem staan”, glundert een jonge vrouw.

Zelf zijn Sonko en Diomaye die middag de grote afwezigen: de twee zitten dan al maanden zonder proces in de gevangenis, in het geval van Diomaye vanwege een Facebookbericht waarin hij de rechtsgang hekelt. Vorige week kwamen zij onder het gejuich van euforische mensenmassa’s alsnog vrij, dankzij een amnestiewet waarmee president Sall zei de vrede te willen herstellen.

Lees ook In de Senegalese heilige stad Touba is politiek verboden

Versnipperd veld

Zo populair als de twee zijn, een uitgemaakte zaak is hun winst nog niet. Het veld is versnipperd met negentien kandidaten, een record. Onder hen Khalifa Sall. De zachtaardige oud-burgemeester van Dakar gold als belangrijke kanshebber voor de verkiezingen in 2019. Maar door een fraudeveroordeling werd hij uitgesloten. Ook toen klonken verwijten van opzet. De oppositiepoliticus belooft nu eveneens als president de macht van die positie in te perken.

„Dat zijn we verplicht”, zegt hij tijdens een campagnetocht door de straten van Dakar, met honderden aanhangers en breedgeschouderde beveiligers in kaki in zijn kielzog. „Onze democratie was een toonbeeld voor Afrika. Nu is dat beeld gebarsten.”

Dat geldt ook voor de reputatie van de president, van wie het geen geheim is dat hij een internationale carrière ambieert. De afgelopen jaren presenteerde hij zich over de grens als fel voorvechter van democratie, wat hem een belangrijke bondgenoot maakt van het Westen – zelfs al dachten velen in Senegal daar toen al anders over. Maar Salls gemorrel aan de verkiezingsdatum ging ook hen te ver, zo bleek uit internationale verklaringen vol „zorgen”.

Senegals democratie is als bamboe. Ze buigt, maar breekt nietAlioune Tine denktank Afrikajom Center

Het maakt het niet makkelijker voor Amadou Ba, die namens Sall naar voren is geschoven als kandidaat de voor regeringscoalitie Benno Bokk Yakaar. De weinig charismatische Ba, tot voor kort premier, wordt zelfs door een deel van zijn partijgenoten niet gesteund. Hoewel peilingen in Senegal formeel verboden zijn, is het geen geheim dat hij er niet zo goed voor staat als gehoopt. Volgens de oppositie de reden dat Sall tijd wilde winnen.

Ba’s campagne leunt zwaar op wat ook Salls tegenstanders erkennen als zijn verdienste: de enorme investeringen die hij deed in infrastructuur. Wat hij op dat vlak heeft bereikt is prijzenswaardig, zegt Alioune Tine, een bekend gezicht in Senegals burgerbewegingen en oprichter van de denktank Afrikajom Center. „Maar op het gebied van democratie, van mensenrechten en fundamentele vrijheden was zijn presidentschap een absolute mislukking.”

Lees ook Opinie | De Senegalese Raad ging in tegen de wil van de president – een unieke ontwikkeling

Voor de duidelijkheid, zegt Tine: ongeregeldheden en zelfs geweld rond verkiezingen zijn ook voor Senegal niet nieuw. Neem 1988. „Dat jaar werden de stembureaus gesloten en bijna alle politieke leiders opgepakt.” Of de verkiezingen vijf jaar later, toen de vicevoorzitter van de Constitutionele Raad werd doodgeschoten. „Senegals democratie is als bamboe”, zegt Tine. „Ze buigt, maar breekt niet.”

Het maakt de 75-jarige intellectueel sceptisch over de beloftes die hij nu hoort. „Iedereen praat over democratie, minder presidentiële macht. Maar als je eenmaal zelf aan de macht bent, is de realiteit anders.” Jongeren kunnen het zich nog veroorloven te dromen, lacht Tine door de telefoon. „Ik houd mijn voeten op de grond. Als de volgende president het niet slechter doet dan Macky Sall, dan ben ik al tevreden.”

De vier belangrijkste presidentskandidaten:

Amadou Ba

De keuze van president Macky Sall voor de 62-jarige Amadou Ba als presidentskandidaat van de regeringspartij Alliance pour la République viel niet goed bij iedereen binnen die partij, noch bij regeringscoalitie Benno Bokk Yakaar. Meerdere prominente namen twijfelen openlijk aan Ba’s kansen. Ba, die zijn carrière begon bij de belastingautoriteiten en onder Macky Sall opklom tot minister van Economie en Buitenlandse Zaken en uiteindelijk in 2022 premier, heeft misschien wel de politieke ervaring; hij mist het charisma van zijn baas. Mede door het gebrek aan steun binnen zijn partij verloopt Ba’s campagne moeizaam. Even ging het gerucht dat Sall hem toch opzij zou schuiven voor een andere kandidaat, nadat uit peilingen – die in Senegal niet mogen worden gepubliceerd – bleek dat Ba er niet goed voor stond. Maar dat gebeurde niet.

Bassirou Diomaye Faye

Tot een paar maanden geleden was de 43-jarige Bassirou Diomaye Faye nog een grote onbekende. De rechterhand van oppositiepoliticus Ousmane Sonko en secretaris-generaal van diens partij Pastef – Les Patriotes speelde een rol op de achtergrond. Maar nadat een veroordeling Sonko uitsloot van de presidentsverkiezingen, wees hij Diomaye aan als zijn ‘plan B’ met als campagneslogan: Diomaye is Sonko en Sonko is Diomaye. De twee leerden elkaar kennen toen zij als belastinginspecteur werkten. Anders dan Sonko, een populist bekend om zijn vurige en aanvallende speeches, staat Diomaye juist bekend als kalm en beheerst. Campagne heeft hij nauwelijks kunnen voeren: vanaf vorige zomer zat hij vast voor „verspreiding van vals nieuws en minachting van de rechtbank” na een kritisch facebookbericht. Half maart kwam hij vrij.

Khalifa Sall

Als oud-minister onder toenmalig president Abdou Diouf en daarna burgemeester van de hoofdstad Dakar geldt de 68-jarige Khalifa Sall als een van de meest ervaren kandidaten in deze presidentsverkiezing. De zachtaardige en benaderbare voorman van Taxawu Senegal werd in aanloop naar de vorige verkiezingen gezien als de grote uitdager van Macky Sall. Maar meedoen kon hij niet: Sall werd in 2018 veroordeeld tot vijf jaar cel wegens het sjoemelen met publiek geld – een gegeven dat hij altijd heeft ontkend. In 2019 kwam hij weer vrij na gratie door president Sall (geen familie). Sall maakte deel uit van dezelfde coalitie als Ousmane Sonko, maar hun twee kampen raakten gebrouilleerd nadat Sall afgelopen zomer meedeed aan een nationaal dialoog van de president.

Idrissa Seck

„Kunt u zich een verkiezing in Senegal voorstellen zonder een deelname van Idrissa Seck?”, vroeg de politicus retorisch tijdens een persconferentie afgelopen voorjaar. Natuurlijk niet, was het antwoord. Drie keer eerder deed de 64-jarige Seck, tweevoudig minister en van 2002 tot 2004 premier, een gooi naar het presidentschap. Tweemaal werd hij tweede, waaronder bij de laatste verkiezingen in 2019. Van opposant werd hij een bondgenoot van president Sall toen deze na die verkiezingen ‘Idy’ voorzitter van de machtige Raad voor de Economie, Sociale Zaken en Milieu maakte. Seck sprak zich later uit tegen een mogelijk derde termijn voor Sall, maar hield zich in de voorbije turbulente maanden anders dan anderen stil. Wel ging hij niet op de uitnodiging van Sall voor een nationaal dialoog.