Gaat de Iraanse filmmaker Jafar Panahi de grens over?

Ook voor wie niet precies bekend is met alle ins en outs rondom huisarrest, filmverbod, en periodieke gevangenisstraffen van de Iraanse filmregisseur Jafar Panahi, is No Bears een onthutsend hoewel complex document. Verstopt in een film-in-film-puzzelplot volgen we de filmmaker zelf die in het Azeri-grensstadje Jaban tussen Iran en Turkije via een mobiele verbinding min of meer clandestien een film aan het maken is. Die gaat over een Iraans koppel dat al tien jaar in Turkije wacht op een gelegenheid om verder naar West-Europa te vluchten. De filmmaker, gespeeld door Panahi zelf, regisseert op afstand voor zijn laptopscherm, als internet het toelaat tenminste. De acteurs en plaatsvervangende regisseur Reza werken aan de overkant van de grens.

De belevenissen van cast en crew, wier eigen levens het fictieve vluchtverhaal gevaarlijk kruisen, zijn ook een substituut voor Panahi zelf. Hij kan, mag, maar wil ook zijn eigen land al een decennium niet verlaten. Maar nog nooit kwam hij zo dicht bij de grens als in het verpletterende No Bears. Blijven of weggaan is niet alleen het dilemma van liefdeskoppel Zara en Bakhtiar in Turkije, maar ook van hemzelf.

No Bears (de titel verwijst naar de manier waarop geschreven en ongeschreven wetten worden gebruikt om mensen angst aan te jagen) verkent niet alleen de letterlijke grenzen tussen landen, maar ook het tussengebied tussen speelfilm en documentaire, en tussen fictie en werkelijkheid. In Jaban krijgt (de fictieve?) Panahi te maken met steeds vijandiger bewoners die zijn aanwezigheid zien als een bedreiging voor hun tradities. Al helemaal als hij ervan wordt verdacht een foto te hebben gemaakt van een liefdespaar dat niet aan elkaar was beloofd. In deze verhaallijn speelt de camera, en daarmee de betekenis van het fotografische en filmische beeld een dubbelrol.

De verwikkelingen rondom de foto leiden tot een bijeenkomst met alle dorpsoudsten waarin Panahi ontkent de foto te hebben gemaakt of in zijn bezit te hebben. In plaats van te zweren op de Koran, belooft hij zijn getuigenis op film op te nemen, en iedere aanwezige een kopie te geven. Een reuze intrigerende scène, want is de camera wel betrouwbaarder dan een op een heilig boek gezworen eed? Het is beeld tegen woord, een thema met grote religieuze en filosofische implicaties. Film kan een machtig wapen zijn bij het onttakelen en ontmaskeren van orale overlevering, maar je kunt je ook afvragen waarom de dorpsbewoners zo makkelijk overstag gaan.

Wij weten, net als Panahi, dat het digitale beeld waar zij naar op zoek zijn zowel kan bestaan als niet bestaan. Het kan gewist zijn van de geheugenkaart die hij hun heeft gegeven, maar ergens anders bewaard. En kan hij trouwens verantwoordelijk worden gehouden voor het effect dat dat beeld op de dorpsgemeenschap heeft? Wat als hij het onbedoeld heeft gemaakt? Het maakt No Bears behalve een enerverende visuele detective (hoe goed kijken we eigenlijk zelf?) ook een van de belangrijkste documenten van onze tijd.