Film over mentale erfenis van de Holocaust is verbluffend

Ben je net bekend met de Oscargenomineerde Netflix-film Pieces of a Woman (2020), moet Filmmuseum Eye je nieuwste film weer van de vergetelheid redden in zijn Previously Unreleased-programma voor onuitgebrachte films. Net als veel van hun werk is Evolution van het Hongaarse echtpaar Kornél Mundruczó (regie) en Kata Wéber (scenario) gebaseerd op een toneelstuk, en net als Pieces of a Woman bevat dat persoonlijke elementen. Na verlies van een kind grijpen zij in Evolution terug op intergenerationeel trauma van Holocaust-overlevers en hedendaags antisemitisme.

Het is een verbluffende film. Indringend. Verontrustend. Al dat soort grote woorden schieten tekort om het eerste deel van deze losvaste trilogie te beschrijven, dat inzoomt op de levens van moeder Eva, dochter Lena en kleinzoon Jonas. Het is bijna een abstracte performance, een dans. Drie mannen schrobben een ondergrondse ruimte die later een gaskamer blijkt te zijn. Zijn het SS’ers of leden van een Sonderkommando? Zijn zij mythische schimmen in een danteske hel die tot het einde der tijden poetsen en boenen zonder ooit iets weg te kunnen wassen? Ze vinden een pluk haar in de scheuren in de muur. En nog een. De strengen worden steeds langer, worden wurgkoorden, navelstrengen. Dan horen zij het gehuil van een kind.

Hoe beklemmend stil die eerste twintig minuten zijn, zo vol woorden is de flashforward naar het heden die volgt. Het kind heeft het gehaald, ze heeft het communisme in Boedapest doorleefd. Na Hitler kwam Stalin, en nu is haar dochter Lena op bezoek om haar geboortecertificaat op te halen. Ze woont in Berlijn, ook al zo’n beladen stad, waar haar zoon Jonas (in het laatste deel) te maken krijgt met nieuw antisemitisme. Moeder Eva is net ontwaakt uit haar elfde nachtmerrie van die nacht en trakteert haar dochter op een onbehaaglijke woordenstroom die net zo rond de personages cirkelt als de camera – een stijlvast element van Mundruczó’s films.

Er gaat iets claustrofobisch uit van al dat wervelen. De tijd stroomt niet, de tijd is (in de film een letterlijke) stortvloed van water die gewelddadig uitwist. Er is geen rustpunt, geen centrum; alles vliedt uit het midden weg. Voelend filmen dat een andere betekenis geeft aan het woord ‘evolutie’ uit de titel: niet alleen een ontwikkeling, ook een ontrollen, een ontvouwen, zoals herinneringen uit de plooien van de tijd tevoorschijn komen. Er is geen vergeten, maar misschien wel een heel klein beetje hoop aan het einde.