Filmmaker Sergei Loznitsa: ‘Poetin staat in een lange traditie van leugenaars’

Voor zijn nieuwe documentaire A Natural History of Destruction, liet de Oekraïense, in Duitsland gevestigde filmmaker Sergei Loznitsa zich inspireren door het gelijknamige boek van schrijver W.G. Sebald. Boek en film gaan over de weerslag van de geallieerde luchtbombardementen op burgerdoelen in Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Honderdduizenden burgers kwamen daarbij om het leven.

Maar daarmee houdt de vergelijking eigenlijk op. Sebald schrijft over de – betrekkelijk bescheiden – literaire doorwerking van de ‘strategische bombardementen’ in de Duitse literatuur. Het perspectief van Loznitsa is anders. De regisseur stelde een film samen, zonder commentaar of duiding, uit beeldmateriaal dat tijdens de oorlogsjaren zelf is gedraaid, meestal voor propagandadoeleinden. Dat leidde tot een onheilspellende en vervreemdende film, die stof tot nadenken geeft. Deze week is de film in de bioscoop.

„Het boek gaf me de inspiratie voor de film”, vertelt Loznista mei 2022 op het filmfestival van Cannes, waar zijn film in première gaat. „Sebald stelt twee fundamentele vragen: begrijpen we echt wat er in die jaren bij de bombardementen is gebeurd? En kunnen we vervolgens een verhouding vinden tot de gebeurtenissen, tot die nachtmerrie? Sebald laat zien dat dat eigenlijk vrijwel onmogelijk is. Er bestaat een enorme discrepantie tussen wat zich heeft afgespeeld, en het vermogen van mensen om daarover te spreken, om daar getuigenis van af te leggen.”

Lees ook: Chroniqueur van Oost-Europese geschiedenis wint hoofdprijs IDFA

Waarom een ‘natuurlijke’ geschiedenis van vernietiging? Is oorlog een natuurlijk verschijnsel?

„Bent u het met mij eens dat de mens onderdeel is van de natuur? Ja toch? Zo lang als er mensen zijn, zo lang is er ook al oorlog. Dan ligt het toch voor de hand om te concluderen dat de hang naar destructie onderdeel is van de menselijke natuur. Dat is ook de conclusie van Clausewitz in zijn grote boek over de oorlog: oorlog is de natuurlijke toestand, perioden van vrede zijn eigenlijk alleen de voorbereiding op de volgende oorlog. De geschiedenis heeft die uitspraak van Clausewitz nog niet weerlegd.”

Hoe koos u het beeldmateriaal?

„Ik sta in de traditie van filmmakers die altijd vertrekken vanuit een concept of een idee. Als ik een film wil maken over het concept van destructie, moet elk beeld in de film daar mee in verband staan. Ik ben niet geïnteresseerd in de historische chronologie of in de causaliteit van gebeurtenissen. Dat zou de kijker alleen maar afleiden van de kern van de film.”

U legt niet uit wat er precies te zien is in de film. Veronderstelt dat niet te veel voorkennis bij de kijker?

„Voor mij is niet van groot belang wie op welk moment besloot om welke stad te bombarderen. Het is een feit dat álle partijen tijdens de oorlog burgers als legitieme oorlogsdoelen zagen. Ik ben niet geïnteresseerd in de vraag welk land daar als eerste mee is begonnen. Ik hoop alleen enigszins navoelbaar te maken welke nachtmerrie zich in die jaren heeft voltrokken. Ik hoop dat de kijker iets dichter bij de hel komt, waar de slachtoffers van de bombardementen doorheen zijn gegaan.”

U werkt met beelden die zijn gemaakt voor propaganda. Is dat geen probleem?

„Dat klopt. Maar het is belangrijk om te beseffen dat beelden op zich nog geen propaganda zijn. Beelden zijn gewoon beelden. De manier waarop beelden vervolgens worden gemonteerd en gepresenteerd maakt ze tot propaganda. Je kunt een ander verhaal construeren met hetzelfde materiaal.”

Poetin heeft de wereld honderd jaar terug in de geschiedenis geworpen

Door de huidige oorlog van Rusland tegen Oekraïne krijgt uw film misschien een andere lading.

„De film was al afgesloten op het moment dat de oorlog uitbrak. Ik heb niets meer veranderd. Mijn ideeën zijn door de Russische agressie niet veranderd. Poetin laat zien dat zoveel angstaanjagend en barbaars geweld ook in de huidige wereld nog steeds voorkomt. Hij heeft de wereld honderd jaar terug in de geschiedenis geworpen.”

In de huidige oorlog speelt propaganda wederom een grote rol.

„Het geweld tegen Oekraïne heeft op zich al een propagandistische dimensie. Het Russische regime probeert zo de wereld angst in te boezemen. Rusland kent natuurlijk ook een lange traditie van liegen tegen de bevolking. De bolsjewieken waren meesters in propaganda. Ik heb zelf toen de Sovjet-Unie nog bestond voor een filmstudio gewerkt in Sint-Petersburg, die elk jaar honderden documentaires maakt. 99 procent daarvan bestond uit pure leugens.

„Poetin bouwt op dit moment handig voort op die tradities. Maar propaganda die goed werkt in Rusland zelf komt tegelijkertijd volkomen absurd over op mensen in het buitenland. Voor de meeste buitenlanders is de propaganda van Rusland onbedoeld enorm onthullend.”

Ziet u de geallieerde bombardementen op burgerdoelen in Duitsland tijdens WOII als een oorlogsmisdaad?

„Ja, natuurlijk. Hoe moet je dat anders noemen? Het doelbewust doden van burgers in een oorlog is altijd een misdaad.”