Vier decennia ongezouten kritiek van Ai Weiwei

Wie voor het eerst kijkt naar de foto van de vrouw die haar rok optilt voor het zwaarbewaakte Tiananmenplein, zou kunnen denken dat het om een grapje gaat. Een sensueel gebaar wellicht. Maar de foto van de Chinese kunstenaar en mensenrechtenactivist Ai Weiwei uit 1994 is keiharde kritiek op de Chinese censuur; een van de terugkerende thema’s in zijn werk, net als corruptie en massaproductie. In de Kunsthal Rotterdam is nu een grote overzichtstentoonstelling te zien van Ai Weiwei, die al vier decennia lang kunst en politiek met elkaar verbindt en daarin weinig lijkt te schuwen. Naast bekende werken als zijn Sunflower Seeds (2010) en zijn aan elkaar gemonteerde fietsen in Forever Bicycles (2003) toont de Kunsthal ook vroeg werk, zoals twee schilderijen waarop Mao Zedong is afgebeeld, en readymades – afkomstig uit zijn studieperiode in New York.

De humor in die vroege readymades zie je niet terug in de werken die Weiwei daarna in China maakte. Ronduit confronterend zijn de werken van na de aardbeving in Sichuan in 2008. Daar stierven onder anderen duizenden scholieren door gebrekkige constructies van scholen, ten gevolge van nalatigheid en corruptie van de overheid. Ai Weiwei verzamelde de namen van 5.197 van hen en bracht ze samen in een lange lijst. De eenvoud – enkel namen en data – maakt het werk extra pijnlijk. Dat geldt ook voor de restanten betonstaal, afkomstig van de gebouwen die sneuvelden en die nu over de vloer liggen verspreid.

Indrukwekkend is ook S.A.C.R.E.D., een werk dat Ai Weiwei in 2013 voor het eerst op de Biënnale in Venetië toonde. In 2011 werd de kunstenaar 81 dagen vastgehouden door de Chinese geheime dienst. Er werd hem niets verteld, dagelijks werd hij ondervraagd, twee bewakers weken al die tijd niet van zijn zijde. S.A.C.R.E.D. (Supper, Accusers, Cleansing, Ritual, Doubt, Entropy) bestaat uit zes ijzeren diorama’s, die elk een scène in zijn cel weergeven; Ai Weiwei in bed, op de wc, etend aan tafel, steeds weer met die bewakers in de buurt – alles realistisch nagemaakt in kunststof.

Ai Weiwei, detail S.A.C.R.E.D., Supper (2013), over de 81 dagen die de kunstenaar in detentie doorbracht. Ai Weiwei Studio, Lisson Gallery

Er is ook een levensgrote replica van de cel van Ai Weiwei: in 81, een verwijzing naar het aantal dagen in detentie, hangen camera’s. Als bezoeker kun je bijna voelen hoe het is om de hele dag onder surveillance te staan: op schermen buiten de cel wordt getoond wat er in de cel wordt opgenomen. Je kunt kiezen: of je neemt de rol van gevangene aan, of die van bewaker.

In de levensgrote replica van zijn cel kan je ervaren hoe het is om de hele dag onder surveillance te staan

Lego-kunst

Na zijn vrijlating komt de focus van Ai Weiwei steeds minder op China te liggen. Pas in 2015 krijgt hij zijn paspoort terug, waarna hij naar het buitenland vertrekt.

Een aantal recente werken gaat over oorlog en migratie. Behang, geïnspireerd op Griekse en Egyptische gravures, vormt de achtergrond voor een deel van deze werken, waarmee Ai Weiwei wil laten zien dat migratie eeuwenoud is. Hier hangt onder andere After the Death of Marat (2018), waarvoor Ai Weiwei zichzelf fotografeerde in dezelfde pose als Aylan Kurdi, het Syrische jongetje dat in september aanspoelde aan de Turkse kust – een foto die in 2015 viral ging. After the Death of Marat zorgde voor veel ophef, het lot van het jongetje zou gebruikt worden voor eigen gewin. Ai Weiwei benadrukte dat het zijn bedoeling was de schrijnende omstandigheden van vluchtelingen opnieuw onder de aandacht te brengen. Hoewel de manier waarop hij onrecht en de systemen die dat veroorzaken aankaart voortdurend varieert, lijkt hij steeds weer te willen zeggen: kijk maar eens goed, dit is wat er nu gebeurt.

Net als After the Death of Marat bestaan veel recente werken van Ai Weiwei uit Lego-blokken, verlijmd op aluminium. De materiaalkeuze ligt voor de hand als je denkt aan de vele readymades die Ai Weiwei maakte; net als de Lego-tekeningen stellen die het verschil tussen kunst en massaproductie ter discussie. Naast nieuwe werken, zoals The Navigation Route of the Sea-Watch 3 (2019), waarin een navigatieroute van een reddingsschip in blauwe blokjes is getekend, voerde Ai Weiwei ook eerdere foto’s uit in Lego. Zo is er de selfie die hij maakte tijdens zijn arrestatie in 2009, en laat hij in een reeks afbeeldingen van de Chinese dierenriem op de achtergrond de monumenten terugkomen, waar hij in de eerdere fotoreeks Study of Perspective (1995-2011) zijn middelvinger naar opstak.

Enkele werken, oorspronkelijk gemaakt voor specifieke locaties, komen in de nieuwe context niet helemaal tot hun recht. Dat geldt vooral voor Sunflower Seeds, dat in 2010 de gigantische Turbine Hall van het Tate Modern in Londen vulde. In de Kunsthal is het verkleind tot een bescheiden rechthoek van zonnebloempitten, omringd door een witte lijn. Niettemin laat de expositie zien hoe Ai Weiwei consistent prangende thema’s behandelt, verwijzingen maakt binnen zijn eigen oeuvre en steeds de complexiteit van maatschappelijke en politieke systemen weet bloot te leggen.