Column | Zou goedkopere groente en fruit ervoor zorgen dat mensen minder donuts, chips en cola eten?

‘De commissie-banaan vergadert nog”, zo schreef Marcel Levi ooit over het onderzoek naar de verlaging van btw op fruit en groente. Dit beleid werd algemeen beschouwd als een no-brainer in de strijd voor een gezonder Nederland, laaghangend fruit zeg maar. Verstandig en simpel, een kleuter kon je immers vertellen wat groente en fruit was. Het was dan ook zonde van het belastinggeld dat het kabinet het nodig achtte een onderzoekscommissie in te stellen.

De commissie-banaan is inmiddels uitvergaderd en concludeert dat het toch wat minder simpel en verstandig is dan vanuit de leunstoel werd beweerd. „We verwachten dat er geen enkele afbakening mogelijk is die niet tot juridische procedures gaat leiden.” Het is een soort uitvoerbaarheidsnachtmerrie, met een leger aan inspecteurs, advocaten en rechters die in het juridische schemergebied van voedselcategorieën de duizend-en-één voedselproducenten, handelaren en retailers in goede banen moet leiden.

Van een afstandje ziet elkaars vakgebied er altijd zo eenvoudig uit. Over het werkveld van dokter Levi denk ik ook weleens: waarom is het nou zo vreselijk lastig om gewoon patiënteninformatie met collega’s te delen? Is de ‘commissie-fax’ er al uit wanneer dat middeleeuwse apparaat de deur uit kan?

Er is weinig zo versnipperd, complex en veelzijdig als de voedselmarkt. Bovendien is de gezondheid niet de enige waarde die daar telt. Willen we echt de banaan subsidiëren? Dat gewas, dat de biodiversiteit bedreigt, grote hoeveelheden water nodig heeft, dat de armste mensen van de wereld uitbuit, dat duizend zeemijlen aflegt in containerschepen. Ja? Willen we daar meer van?

Er staan allerlei saaie en vervelende ambtenarendingetjes in dat ‘commissie banaan’-rapport. Is zo’n btw-verlaging doeltreffend en doelmatig? Hoe verhoudt het zich tot het neutraliteitsprincipe? Dat betekent in domme termen: is het eigenlijk wel eerlijk? Ben je een betrouwbare overheid als je behoorlijk lukraak harde grenzen trekt in de markt?

Nog een vraag: levert de bananenkorting überhaupt significante gezondheidswinst op? De maatregel sluit net iets te goed aan op het prevalerende wereldbeeld in intellectuele kringen dat er een belangrijke barrière is die arme mensen ervan weerhoudt om net zulke gezonde levens te leiden als wij. Maar studie na studie concludeert dat goedkope bloemkool er heus toe leidt dat het meer verkocht wordt, maar dat je dan wel van bloemkool moet houden. Met de btw-verlaging wordt maximaal 4 procent meer groente en fruit geconsumeerd, voorspelt de commissie. Dat komt omdat voedselvoorkeuren, gewoontes en eetcultuur veel belangrijkere factoren zijn in wat mensen kopen en eten dan prijs. De btw-verlaging belandt waarschijnlijk vooral in de zakken van rijkere mensen, die nu eenmaal veel groente en fruit eten.

Het doet me denken aan de 140 miljoen dollar die er in de staat Pennsylvania ooit werd uitgegeven aan het oplossen van het voedselwoestijnenprobleem. De voedselwoestijn was een plek waar er in de nabije omgeving geen vers voedsel te krijgen was, en dit werd algemeen beschouwd als de belangrijkste reden waarom mensen in die woestijnen minder gezond aten. De subsidie die werd uitgekeerd om die woestijnen te irrigeren en vers voedsel in de buurt van de consument te bevorderen had nauwelijks merkbaar effect op het koopgedrag. De consument koopt gewoon wat hij gewend is om te kopen.

Tot slot is het maar de vraag of die 4 procent extra bloemkool ook betekent dat men 4 procent minder patat eet. Het probleem van overgewicht gaat vooral over kwantiteit en minder over kwaliteit. Beter eten betekent niet minder eten en dus minder overgewicht. Gaat goedkoper groente en fruit ervoor zorgen dat mensen minder donuts en chips eten?

Een laatste vraag: waarom denkt men dat het invoeren van dit soort beleid realistisch is in het Nederland van 2023? Onze Belastingdienst die dit grapje zou moeten uitvoeren probeert momenteel met de ict-systemen uit de jaren tachtig de puin te ruimen van een aantal andere beleidsmaatregelen die ooit ‘simpel en verstandig’ leken, maar uitdraaiden op een regelrechte uitvoeringsramp. Het toeslagenstelsel bijvoorbeeld. Onze rechtbanken hebben geen enkele ruimte voor bananenrechtzaken. Ze moeten hun prioriteit geven aan de stapel van ‘buikpijndossiers’ vol met burgers die de dupe werden van een falende overheid.

Een functionerende overheid, zonder fratsen, daar zou de Nederlandse gezondheid baat bij hebben.