In toneelstuk ‘Vogels’ blijk een familiegeschiedenis verweven met de grote conflicten van de twintigste eeuw

Een ‘nostalgische aanslag’ noemt Leah het, de ontploffing waardoor haar kleinzoon Eitan in een coma terecht kwam. Na jaren van escalaties waarin steeds jongere Palestijnen steeds nieuwe geweldsmiddelen aangrepen om, ten koste van hun eigen levens, tegen het Israëlische apartheidsregime in verzet te komen, voelt een bomaanslag overzichtelijk, voorspelbaar.

Leah’s volstrekt onsentimentele blik op het Palestijns-Israëlische conflict is tekenend voor Vogels, de nieuwe voorstelling van Alize Zandwijk bij ITA. Net als haar eerdere bewerkingen Branden (2010), Kust (2012) en Bossen (2014), alle drie bij het Ro Theater, betreft het een enscenering van een stuk van de Libanees-Canadese schrijver Wajdi Mouawad. Zijn teksten richten zich vaak op moderne personages die vanwege een ingrijpende gebeurtenis in hun familiegeschiedenis duiken. Een geschiedenis die verweven blijkt te zijn met de grote conflicten van de twintigste eeuw, zowel die in Europa als die in het Midden-Oosten. In Branden, mede vanwege de verfilming van Denis Villeneuve in 2010 Mouawads beroemdste stuk, blijkt de overleden moeder van de hoofdpersonages een tragisch verleden in Libanon te hebben: ze werd verkracht door de man die – pas later – haar verloren zoon blijkt te zijn, en raakte zo van haar andere kinderen zwanger. De schok van de onthulling van dit Oedipale verleden leidt tot haar dood, maar biedt ook de mogelijkheid van een nieuw begin voor haar kinderen. Steeds opnieuw is de ontrafeling van een verborgen geschiedenis in Mouawads werk een bron van tragedie, maar ook de enige mogelijkheid tot een noodzakelijk helingsproces.

In Vogels is dat niet anders. Als de Joodse Eitan (Jesse Mensah) en zijn Arabische vriendin Wahida (Nastaran Razawi Khorasani) in Israël naar Eitans roots op zoek gaan, komen ze in een bomaanslag terecht, en komt Eitan zwaargewond in het ziekenhuis. Het is aan Wahida, die nooit door Eitans racistische vader werd geaccepteerd, om zijn ouders en grootouders op de hoogte te stellen. De resulterende confrontatie in het ziekenhuis leidt tot ingrijpende onthullingen die alle personages keihard met het feit confronteren dat het verleden zich niet zo makkelijk laat ontkennen of negeren.

Lees ook: Wajdi Mouawad verweeft oorlog en identiteit in zijn theaterteksten

Verademing

Na een wat stroef begin, waarin de romance van Eitan en Wahida zonder een spoortje chemie of geloofwaardigheid wordt neergezet, komt het stuk op gang als we plotseling vooruitsnellen naar de nasleep van de bomaanslag. Zandwijks grote kwaliteiten op het vlak van spelregie worden overduidelijk in de eerste scènes tussen Khorasani en Chris Nietvelt, die Leah speelt, de grootmoeder waarnaar Eitan op zoek was. Het is een verademing om Nietvelt, die in het werk van veel andere toneelregisseurs al te vaak tot larmoyant spel wordt gereduceerd, eens van ieder spoortje sentiment gespeend te zien: haar Leah is getekend door het verleden maar heeft er, in tegenstelling tot de andere personages, een zekere mate van vrede mee gesloten.

Als het stuk vervolgens tussen heden en verleden begint te schakelen, houdt Zandwijk alle personages steeds op scène om getuige te zijn van de geschiedenissen die zich ontvouwen. Door het sterke stille spel van de acteurs speelt het drama zich net zo goed op hun gezichten af als in de dramatische scènes die ze samen met ons aanschouwen. Zo maakt Zandwijk het doorwerken van het verleden in het heden tastbaar. Waar de animaties van vogels in het decor de thematiek veel te letterlijk onderstrepen, en de muziek ook emotioneel te illustratief blijft, vindt Zandwijk in het spel van haar geweldige acteurs de gewenste gelaagdheid en ambiguïteit.

Zo weten Zandwijk en haar cast een fascinerend verhaal over (culturele) identiteit uit de brontekst van Mouawad te halen. Daarin staat uiteindelijk de tragedie van voortwoekerende haat centraal, en de medeplichtigheid van naasten die die haat uit lafheid onweersproken laten. In de lijn van Wahida, die het hele stuk lang onversneden racisme en seksisme over zich uitgestort krijgt, zien we de uitwerking daarvan: in een prachtige, woedende monoloog beseft ze dat ze jarenlang haar Arabische identiteit heeft geminimaliseerd om maar als westerling te worden gezien. Het betekent het einde van haar romance met Eitan, die alleen achterblijft met zijn eigen culturele verscheurdheid.

Toch gloort er iets van hoop, in de beeldschone Marokkaanse parabel die Yahya Gaier ons vlak voor het slot van het stuk vertelt, over een vogel die bij de vissen wil leven. Gaier is een geboren verteller: zelfs zonder de boventiteling brengt hij een lichtpunt van mogelijke verzoening aan in dit verder resoluut onsentimentele verhaal.

Dit zijn de beste theatervoorstellingen van dit moment