Column | Ik wil een overheid die vooruitkijkt

Hoe komen we af van dit paniekvoetbal? Jesse Klaver (GroenLinks) en Attje Kuiken (PvdA) vroegen het woensdag tijdens het jaarlijkse politieke debat over de Miljoenennota. Andere kopstukken uit de Tweede Kamer stelden vergelijkbare vragen. Hoe kunnen we voorkomen dat het kabinet over een jaar wéér naar haastige crisismaatregelen moet grijpen? Haastige maatregelen zoals het prijsplafond voor energie, dat het kabinet nota bene op Prinsjesdag half af en zonder financiële dekking presenteerde, maar dat mogelijk 10 tot 15 miljard euro kost.

Niks ten nadele van die ingreep. Energie is een basisbehoefte en de energierekening draait mensen gek, zó hard stijgen de prijzen. Goed dat daar nu rust terugkeert doordat de overheid de prijzen maximeert en subsidieert.

Er is wèl wat mis met hoe het kabinet tot dit besluit kwam. Pas op het allerlaatste moment zag het kabinet in dat het voor de verkeerde oplossing had gekozen. Het schrappen van belastingen op de energierekening was niet genoeg, het stutten van lage inkomens ook niet. Het plan van GroenLinks en PvdA om een prijsplafond in te stellen was beter: dat nam de bron van de onrust weg. Maar dat plan lag er al maanden. Die sloomheid kan je het kabinet verwijten, gaf Mark Rutte toe.

Kan het kabinet niet verder vooruit denken, vroegen Kamerleden. Er lijkt voor een groeiende groep mensen onvoldoende bestaanszekerheid te zijn. Daar zou de overheid structureel wat aan moeten doen. Want het kabinet stut nu de koopkracht grotendeels tijdelijk, ondanks de verhoging van het minimumloon en de uitkeringen. Als de prijzen hoog blijven, zakt de koopkracht na volgend jaar weer in.

Er klonken meer grote vragen. Moet de energiemarkt niet fundamenteel anders, vroegen politieke partijen als de SP en de ChristenUnie. Nederland heeft een van de meest geliberaliseerde markten voor energie. Is dat wat we willen? Want die Hollandse markt legt de hogere energieprijzen heel snel op het bord van gewone mensen. Het kabinet wil die nu meer reguleren door overstapboetes toe te staan als mensen snel hun energiecontract opzeggen. Dat moet energieleveranciers ertoe aanzetten om weer contracten met vaste prijzen aan te bieden. Is dat voldoende? En hoe voorkomen we dat de miljarden euro’s die de overheid nu gaat overmaken naar energiebedrijven in de zakken van de aandeelhouders belanden, vroeg Lilian Marijnissen (SP).

Het was het onderliggende thema van de algemene politieke beschouwingen: doet de overheid wat die moet doen? Premier Mark Rutte (VVD) had tijdens het debat weinig zin in dit soort grote vragen. Maar de Miljoenennota van zijn eigen kabinet had dat wel. Daar is een heuse beschouwing te vinden over de rol van de overheid. De tijd vraagt om meer centrale sturing en regie, aldus de Miljoenennota, bijvoorbeeld omdat het kabinet nu een klimaatvriendelijk energiesysteem wil bouwen. Maar, vraagt de Miljoenennota, waar eindigt de rol van de overheid en waar begint die van de maatschappij of markt?

Goeie vraag. Deze energiecrisis is bijvoorbeeld niet van de overheid alleen. Als het kabinet een deel van de energiekosten van huishoudens overneemt, moeten degenen die het kunnen (groot huis, geld zat) nog steeds energie besparen. Gas blijft immers uitermate schaars. Hetzelfde geldt voor bedrijven: aanpassen moet. Daarom kan de overheid niet zomaar op grote schaal bedrijven gaan steunen in hun energiekosten.

Zonder een fundamentele discussie over wat de overheid wel en niet doet, dreigt die in crisistijd te groot te worden – iedereen redden – en in andere opzichten te klein. Voorbeeld: al jaren komen de economische klappen te veel terecht bij mensen die al niet sterk staan, door flexcontracten en grillige toeslagen. Dat dit anders moet, is politiek niet omstreden. Maar de reparatie gaat tergend langzaam. Want politici die van crisis naar crisis, en van tijdelijk beleid naar tijdelijk beleid rennen, komen niet toe aan fundamentele verandering van wat fout zit.