Bij Wael Shawky wordt de toeschouwer een monsterlijke getuige

Een monster als toeschouwer bij de inname van Jeruzalem; een eeuwenoude tekst die klinkt in een grote supermarkt of een zwarte bedoeïenentent die onderdeel uitmaakt van een ‘modern’ bouwwerk. Wat de overzichtstentoonstelling van het werk van de Egyptische kunstenaar Wael Shawky, tot eind augustus in het Leuvense Museum M te zien, onmiddellijk duidelijk maakt is dat Shawky in bijna al zijn werk historische feiten en gebeurtenissen uit de Arabische geschiedenis als uitgangspunt neemt om ze vervolgens in een fictieve, soms zelfs magische context te plaatsen. Daarmee creëert hij niet alleen bijzondere objecten, schilderingen en films, maar hij roept ook vragen op over de aard van geschiedenis en over de menselijke verbeeldingskracht.

Wael Shawky (geboren in 1971 in het Egyptische Alexandrië) brak in het midden van het vorige decennium door in de internationale kunstwereld met de film Crusaders Caberet (2015). Daarin brengt hij met behulp van rijk versierde, handgeblazen, glazen poppen het verhaal van de kruistochten in beeld. Zijn scenario volgt daarbij heel nauwgezet de bekende historische feiten, maar hij plaatst ze wel in een Arabisch perspectief door uitgebreid uit, voor westerlingen vaak onbekende, Arabische bronnen te citeren. Deze twee uur durende film is daardoor een wonderlijke combinatie tussen fantasie (poppen) en werkelijkheid (teksten en gebeurtenissen). En de kijker blijft daarbij niets bespaard. Hij wordt geconfronteerd met bloedige veldslagen, politiek gekonkel, Arabische broedertwisten en de uiteindelijke overwinning. Sinds de eerste vertoning van zijn film is Shawky een veel gevraagd artiest en is zijn werk onder meer opgenomen in de collecties van het MoMa in New York en die van Tate modern in Londen. Crusaders Caberet en zijn door Arabische zangers vertolkte ‘Chansons de Roland’ waren ook te zien tijdens het Holland Festival in 2015 en 2016.

Spelen met de geschiedenis

Om begrijpelijke redenen begint de tentoonstelling in Leuven met de integrale (her)vertoning van de gerestaureerde Crusaders Caberet maar wie werkelijk een goed beeld wil krijgen van hoe Shawky met de geschiedenis speelt doet er goed aan om te beginnen in de tweede zaal. Want op de twee enorme houten panelen en in een serie schitterende pastels in deze zaal zijn magie en geschiedenis zo nauw met elkaar verbonden dat je als toeschouwer in een permanente staat van verwarring wordt gebracht. Waar kijk je naar? Is dit een wonderlijke wereld die slechts aan de fantasie van Shawky is ontsproten? Of is er meer aan de hand? Dan herken je wat er op een van de houten panelen wordt afgebeeld. Je kijkt naar de inname van Jeruzalem zoals die door Tintoretto in de Renaissance werd geschilderd, maar dan uitgevoerd als houtsnijwerk. En het monster, zijn wij dat als getuigen? Of is het een protest tegen de massale moord op moslims en Joden? En zo ontvouwen zich uiteindelijk drie lagen. De gebeurtenis, de beleving ervan door een Renaissance kunstenaar en de interpretatie van de moderne kunstenaar. En ook in de mysterieuze pastels ontdek je vervolgens verwijzingen naar historische (Arabische) plekken en gebeurtenissen.

Pindakaas, boontjes en de Koran

Verwarring en verbazing zijn de twee emoties die in eerste instantie bovenkomen bij The Cave, de tweede film van Shawky die in Leuven integraal te zien is. Want ook hier vraag je je af: wat zie ik eigenlijk? Er lijkt weinig te gebeuren: een man (de kunstenaar?) dwaalt door een enorme supermarkt, maar al snel raak je in de ban van de tekst. De man reciteert tijdens zijn tocht langs pindakaas en boontjes uit de Koran. Dat doet hij in de oorspronkelijke taal, het klassiek Arabisch, waardoor een tweede laag ontstaat. De integrale ondertiteling die in razend tempo onder in beeld meeloopt vormt de derde laag. Want wat bedoelt de profeet? En wat bedoelt de kunstenaar? Shawky laat in een begeleidende tekst bij deze film weten dat hij dit wonderlijke verhaal van zeven mannen – die op de vlucht voor een tiran in een grot op hun dood dachten te wachten, maar na driehonderd jaar door God weer werden gewekt – ziet als een metafoor voor een spirituele migratie. Een reis door de tijd op weg naar een nieuwe wereld.

Datzelfde thema is ook weer terug te vinden in de twee speciaal voor Museum M ontworpen installaties. Daarin verwoordt hij in zwart steen de ‘spirituele’ reis die de bewoners van het Arabisch schiereiland in de afgelopen eeuwen hebben doorgemaakt. De ‘migratie’ van een nomadische levensstijl naar een sedentaire stedelijke. Zo vist Wael Shawky voortdurend in de enorme historische vijver vol gebeurtenissen en verhalen, om er nieuwe, wonderlijke werelden aan toe te voegen.