45 dagen van Liz Truss: de neergang van de kortst zittende Britse premier ooit

Ze is de kortst zittende premier van het Verenigd Koninkrijk uit de geschiedenis. Donderdag maakte Liz Truss haar aftreden bekend, nog geen zeven weken nadat ze de strijd om het leiderschap van de Conservatieve Partij had gewonnen.

Na weken vol politieke chaos zegden de afgelopen dagen steeds meer Lagerhuisleden publiekelijk hun vertrouwen in Truss op. Tot ze donderdagmiddag haar conclusies trok. „Ik erken dat ik niet kan leveren waarvoor de partij me had verkozen”, zei Truss in haar korte toespraak voor de deur van de ambtswoning.

De bliksemsnelle neergang van een premier in vijf bedrijven.

1. Woensdag 20 juli 2022

Truss is tweede keuze

Na het aftreden van Boris Johnson, begin juli, lukt het de fractie van de Conservatieve Partij niet om zich eensgezind achter één opvolger te scharen. Van de kandidaten voor het leiderschap haalt niet Liz Truss, maar de voormalig minister van Financiën en gematigder Rishi Sunak de meeste stemmen. De uitslag laat vooral grote onderlinge verdeeldheid zien: Sunak haalt 137 stemmen, Truss 113 en de derde kandidaat Penny Mordaunt 105.

Ook de partijleden, die na de fractie in het Lagerhuis het laatste woord hebben, zijn niet gelijkgestemd. Truss krijgt van hun ruim 81.000 stemmen, Sunak haalt er meer dan 60.000. Geen overtuigende zege, maar de overwegend welvarende, witte en oudere partijleden kiezen toch voor haar beloften van een kleine overheid en lage belastingen.

Hier wordt de basis al gelegd voor Truss’ latere beperkte handelingsruimte. Een ruime meerderheid van de fractie bekijkt haar van begin af aan met argusogen. Al helemaal als ze in haar nieuwe kabinet alleen vertrouwelingen benoemt en collega’s die haar steunden tijdens de campagne. „Keep your friends close, but your enemies closer”, het advies van Vito Corleone in The Godfather dat in de meedogenloze Britse politiek zeker opgaat, negeert ze.

2. Donderdag 4 augustus 2022

Instituties in twijfel trekken

Voor het wantrouwen van de financiële markten in Truss’ regering, later een belangrijke oorzaak voor alle u-bochten die ze moet maken, legt ze zelf de basis tijdens de leiderschapsstrijd in de zomer.

Ze ziet de Bank of England, de Britse centrale bank, als onderdeel van de „gevestigde orde” waar ze graag op afgeeft en zegt dat ze het mandaat van de bank wil aanpassen. Onduidelijk blijft wat ze precies anders wil, maar ze voedt er speculaties mee dat ze losser financieel beleid zou willen om economische groei te bevorderen. Later komt ze terug op dit soort opmerkingen en zegt ze dat de bank „natuurlijk onafhankelijk” moet blijven.

Ook het Office for Budget Responsibility (OBR), de onafhankelijke Britse rekenkamer, moet het ontgelden. Tijdens de campagne blijkt al dat Truss en haar team niet van plan zijn om hun belastingverlagingen langs het OBR te sturen voor advies. Er is volgens haar „snel actie nodig om de kosten van het dagelijks leven naar beneden te brengen”. Doorrekeningen en een bredere verantwoording over de overheidsfinanciën zouden wel later kunnen, terwijl het OBR had gezegd zo’n doorrekening wel snel te kunnen leveren.

Door dit soort acties ontstaat het beeld dat Truss en de haren financiële degelijkheid niet zo belangrijk vinden – normaal gesproken toch zo’n belangrijke waarde voor de Conservatieve Partij. Rishi Sunak waarschuwt dat haar plannen „fairy tale economics” zijn en dat geld lenen niet gratis is – een voorspelling die maar al te waar zou blijken te zijn. Oppositieleider Keir Starmer (Labour) wrijft de Conservatieven in dat het toch gepast zou zijn om te laten nagaan of je plannen financieel verstandig zijn. Normaal gesproken liggen die verhoudingen andersom en zijn de Tories de verstandige.

3. Vrijdag 23 september

Ongedekte belastingverlagingen

Een trotse minister van Financiën Kwasi Kwarteng presenteert een pakket van 45 miljard pond (omgerekend zo’n 51,5 miljard euro) aan belastingverlagingen. Het is de grootste verlaging in meer dan dertig jaar. Maar hoe gaat de regering het gebrek aan inkomsten compenseren?

Volgens Kwarteng en Truss gaan de verlagingen tot economische groei leiden, waardoor de inkomsten die de overheid nog wel binnenkrijgt aan belastingen zullen toenemen. Hun volledige begroting met precieze uitleg over de dekking volgt later, eind november, belooft Kwarteng.

Dit blijkt een grote misrekening. De financiële markten geloven niet in ongedekte belastingverlagingen, zeker niet in crisisachtige tijden met een oorlog in Oekraïne, energieproblemen en een gierende inflatie. Het Britse pond daalt naar een recordlaagte ten opzichte van de dollar. De Bank of England moet ingrijpen en gaat tijdelijk staatsobligaties opkopen om te voorkomen dat de rentes op die leningen verder omhoog schieten.

Nu wordt ook duidelijk hoe groot de macht is van de Lagerhuisleden die Truss niet steunden. Binnen een week moeten zij en Kwarteng terugkomen van de meest symbolische maatregel uit hun pakket: het afschaffen van het hoogste inkomstenbelastingtarief voor de rijkste Britten. Graham Brady, de voorzitter van het invloedrijke comité van backbenchers (Lagerhuisleden die geen ministersposten hebben), gaat langs bij Truss en vertelt haar dat ze er simpelweg niet genoeg steun voor heeft binnen de fractie. De eerste grote u-bocht is een feit.

4. Vrijdag 14 oktober

Truss ontslaat Kwarteng

De onrust op de financiële markten wil niet wegzakken. Grote vraagtekens blijven bestaan over de vraag hoe de regering haar plannen zal gaan betalen. Welke publieke voorzieningen moeten eraan geloven om te gaan bezuinigen? Het blijft onduidelijk. Minister Kwarteng haalt zijn verantwoording naar voren, van eind november naar eind oktober, maar dat is niet genoeg.

Op vrijdag 14 oktober offert Truss Kwasi Kwarteng – na 38 dagen – op om zelf aan de macht te kunnen blijven. Binnen de partij, en daarbuiten, wordt haar actie als wanhoopsdaad opgevat. Zij en Kwarteng zijn inhoudelijk uit hetzelfde hout gesneden, ze zitten op de rechterflank van de partij. Ze namen hun besluiten „in lockstep”, zoals Truss steeds zei. Een helder antwoord op een vraag tijdens de persconferentie waarom zij kan blijven als hij moet gaan, kan ze niet geven.

De nieuwe minister van Financiën Jeremy Hunt draait op de maandag na zijn aantreden bijna alle maatregelen terug. Alleen de goedkopere belasting voor de aankoop van een huis en een verlaging van de sociale premies redden het – omdat daarvoor de wetgeving al te ver is gevorderd om alles weer om te zetten. En het einde op het wettelijke maximum voor bankiersbonussen blijft, maar die maatregel kost de belastingbetaler geen geld.

Jeremy Hunt, een gematigde Tory die zich ook twee keer kandidaat stelde voor het partijleiderschap maar nooit won, heeft nu praktisch de leiding, niet langer Truss. Ze laat verstek gaan bij vragen over de totaal nieuwe koers in het Lagerhuis. Verstopt de premier zich onder haar bureau, vraagt een Labour-parlementariër zich af? Fractieleider van de Tories Penny Mordaunt – haar naam gaat rond als mogelijke opvolger – herhaalt het maar eens, nee, „de premier zit niet onder haar bureau”.

Lees ook: Obligatiebeleggers tekenden het doodvonnis van ‘Trussonomics’

5. Woensdag 19 oktober

Het eindspel

Politiek commentator Tim Shipman van The Times loopt al langer dan twintig jaar rond in Westminster, het politieke hart van Londen. „Ik schreef miljoenen woorden over de laatste zes jaar waarin de Britse politiek in een psychodramatische drugsdroom veranderde, maar vandaag kon wel eens de gekste dag van allemaal zijn”, schrijft Shipman ’s avonds laat op Twitter.

Truss raakt die woensdag weer een minister kwijt. Suella Braverman, de minister van Binnenlandse Zaken vertrekt. Officieel omdat ze met haar privé-mailadres vertrouwelijke documenten naar een collega had gestuurd, maar uit alles blijkt dat er meer achter zit. Braverman, die ideologisch aan de verre rechterkant zit van de partij, schrijft veelzeggend in haar afscheidsbrief dat zíj wel „haar conclusies trekt” nu ze een fout heeft gemaakt. Maar volgens The Daily Telegraph weigerde Braverman in te stemmen met een soepeler immigratiebeleid, nodig om de arbeidstekorten in het VK te verhelpen.

’s Avonds breekt chaos uit in het Lagerhuis bij een stemming over het boren naar schaliegas. Ook al zo’n onderwerp waar de Tories zwaar verdeeld over zijn. Veel Lagerhuisleden hebben inwoners in hun kiesdistricten die zich zorgen maken over het boren en de aardbevingen die dat tot gevolg kan hebben. Labour probeert in een motie een verbod op het boren te regelen – ze weten dat veel Tories daar het liefst mee zouden instemmen, tegen hun partijlijn in.

Er ontstaat verwarring over de stemming. In hoeverre is dit een verkapte motie over het vertrouwen in de regering? De twee whips, die namens de regering over de fractiediscipline gaan, hebben de boel niet onder controle en urenlang blijft zelfs onduidelijk of zij niet zelf óók zijn opgestapt. Lagerhuisleden melden intimidatie van ministers die zouden hebben geprobeerd hun collega’s tot de ‘juiste’ keuze te dwingen. Om half twee ’s nachts sturen de woordvoerders van Downing Street een berichtje rond; de whips zitten er nog en ze hebben „het volste vertrouwen” van de premier.

Maar wie heeft nog vertrouwen in háár? Donderdagmorgen gaat een interview rond van de Conservatieve Charles Walker. Geen prominente figuur, maar hij verwoordt nu precies wat veel Tories moeten voelen. Hij zit al zeventien jaar in het Lagerhuis en schaamt zich kapot, zegt hij. „Het is een gênante vertoning. Ik heb er genoeg van, van die talentloze mensen die niet in het belang van het land handelen maar in het belang van hun eigen positie.”

De rest van de ochtend druppelen de opzeggingen in het vertrouwen in Truss binnen. Graham Brady van het comité van backbenchers en vicepremier en Truss’ vriendin Therese Coffey komen naar Downing Street voor overleg. Dan weet ook Liz Truss dat haar premierschap, na 45 dagen, ten einde is.