Zwart is altijd wel in de mode

In de Netflix-serie Uncoupled, over een makelaar die wordt verlaten door zijn vriend, vertelt een rijke klant van hem op een feestje dat ze vijftien outfits had klaargelegd om te dragen. Uiteindelijk koos ze voor de zwarte, en daar heeft ze spijt van. Ze ziet eruit, vindt ze zelf, alsof ze „op een bezemsteel hierheen is gevlogen”. Het fragment zegt veel over de status van een zwarte outfit. Zwart geldt tegenwoordig vooral als een basiskleur, een ondergrond voor iets uitbundigers. Helemaal zwart is saai, somber, of, nou ja, hekserig.

Het is al veertig jaar geleden dat zwart voor de laatste keer werd uitgeroepen tot modekleur. Tot eind jaren negentig bleef zwart dominant – niet zo gek dat het enigszins uit de gratie is geraakt. De populariteit van Instagram heeft zwart ook geen goed gedaan: felle kleuren doen het beter op een klein scherm. Er is nu een generatie volwassen geworden voor wie zwart nooit het toppunt van stijl is geweest – tenzij ze emo zijn.

Toch is zwart nooit verdwenen, alle pogingen van donkerblauw, grijs, wit, beige en bruin ‘het nieuwe zwart’ te maken ten spijt. Geen modewinkel die geen zwart verkoopt. Er zijn vijftigers die sinds hun tienerjaren hoofdzakelijk in het zwart hebben gelopen of in elk geval bijna altijd iets zwarts aanhebben, en voor wie een zwartloze dag iets memorabels is. Wie gewend is aan zwart komt er moeilijk van los.

De grote aanjagers van de zwarte golf waren de Japanse ontwerpers Yohji Yamamoto en Rei Kawakubo van Comme des Garçons, die allebei in 1981 hun Parijse debuut maakten. Beiden waren dol op geheel zwarte outfits. Kawakubo’s eerste Parijse show bestond zelfs helemaal uit zwarte outfits, die groot, gedeconstrueerd en bewust ‘armoedig’ waren. Wat tot flink wat verontwaardiging leidde maar, zoals dat gaat, de mode radicaal veranderde. Martin Margiela en Ann Demeulemeester traden in de jaren tachtig in de voetsporen van de twee Japanners. Ook vele, vele andere ontwerpers en merken bekeerden zich tot zwart.

Binnen jeugdculturen als punk en new wave was zwart rond 1980 al een tijdje geliefd. Zwart is nacht, duisternis, dood en rouw, en is dat al heel lang – reeds de oude Romeinen, schrijft John Harvey in zijn boek Men in Black (1997), droegen zwart als ze aan het rouwen waren, de Grieken liepen in het zwart mee in begrafenisstoeten. Voor tieners en twintigers was zwart de perfecte weerspiegeling van een donkere toekomstverwachting, en bovendien een goede afrekening met het bruin-oranje-beige palet van de softe jaren zeventig. Een volwassen kleur, ook: kleine kinderen zie je zelden in zwart.

Zwart werd de kleur van de underground, de mode- en de kunstwereld. Zelfs toen zwart begin jaren negentig z’n weg vond naar de massamarkt, bleef dat zo.

Modewet: als iets wordt verguisd, is een wederopstanding zelden ver weg. Matthew M. Williams, de ontwerper van Givenchy en het bij jongeren geliefde Alyx, is bijvoorbeeld dol op zwart met zwart. Bij Balenciaga, een merk dat ook een jong publiek heeft, of in elk geval jonge fans, zijn de laatste seizoenen veel geheel zwarte outfits te zien. Op straat zie je niet alleen emo’s, maar ook modeminnende jongeren weer vaker helemaal in het zwart.

Er zijn vijftigers die sinds hun tienerjaren hoofdzakelijk in het zwart hebben gelopen of in elk geval bijna altijd iets zwarts aanhebben

Een goed moment voor de nieuwe modetentoonstelling in het Kunstmuseum in Den Haag: Balenciaga, meesterlijk zwart. Geen expositie over het huidige Balenciaga, maar dat van oprichter Cristóbal Balenciaga zelf, de Spaanse ontwerper die het huis in 1919 begon in San Sebastián en het vanaf 1937 voortzette in Parijs. Hij sloot de deuren van zijn salon in 1968, vier jaar voor zijn dood op 77-jarige leeftijd. Zijn carrière lang maakte hij uitsluitend haute couture.

Op de tentoonstelling, die eerder te zien was in Musée Bourdelle in Parijs en het Kimbell Art Museum in het Amerikaanse Fort Worth, worden uitsluitend zwarte ontwerpen getoond. De enige kleuren komen van een lint, een bontrandje of een ander detail. Balenciaga maakte kleding in andere kleuren dan zwart en hij gebruikte ook gedessineerde stoffen, maar zwart was favoriet. Hij was de eerste moderne ontwerper die zo radicaal koos voor zwart.

Anders dan de ontwerpers die de kleur tien jaar na zijn dood omarmden, hield Balenciaga niet van zwart om de rouwassociaties die de kleur oproept. „Voor hem was zwart een middel om zich te kunnen concentreren op vorm”, zegt Miren Arzalluz, directeur van Palais Galliera, het Parijse modemuseum dat de tentoonstelling samenstelde. Tussen 2006 en 2013 was ze curator van Museo Cristóbal Balenciaga in Getaria, de geboorteplaats van Balenciaga en die van haar. „Bij een zwart kledingstuk is er niets dat afleidt van het silhouet.” Ook zijn toiles, proefmodellen, voerde hij uit in zwart katoen in plaats van het gebruikelijke wit.

Balenciaga is beroemd om zijn uitgesproken, vaak geometrische vormen: rokken als twee ballonnen op elkaar, een avondcape als een grote bol, een mouwloze jurk in de vorm van een driehoek, van achter langer dan van voren, alles altijd perfect uitgevoerd. Een van zijn topstukken is de ‘4-sided cocktail dress’ uit 1967, een jurk die van vier kanten gezien een trapezevorm heeft en is gemaakt van gazar, een stijve zijden stof die speciaal voor hem werd ontworpen en die berucht is omdat ’ie moeilijk te verwerken is. De jurk ‘hangt’ met twee kettinkjes aan de schouder. Het is niet het soort ontwerp dat in eerste instantie bedoeld is om een vrouw mooier te maken, eerder is het een draagbaar sculptuur: elegant, maar dwingend. De kleur draagt daaraan bij.

Imagoconsulenten en kleuradviseurs mogen graag vertellen dat zwart hard en oud maakt en donkere kringen onder de ogen benadrukt, zeker bij mensen die geen donkere ogen en natuurlijk donker haar hebben. Voor de echte liefhebbers is het nooit een punt geweest. Iedereen die zwart draagt, weet best dat je huid meer gaat stralen van paars, blauw of wit. Je draagt zwart niet om er mooier van te worden, maar omdat je van zwart houdt. Zwart is een kleur – als we het voor het gemak een kleur noemen, want het wordt net als wit gezien als een non-kleur – die in de natuurlijke omgeving eigenlijk niet voorkomt, en daarom altijd opvalt, ook al knalt het niet.

Nou ja: dat zwart afkleedt, om dat ouderwetse woord maar eens te gebruiken, kan een mooie bijvangst zijn.

‘Het zwart is zo zwart dat het je in je gezicht slaat”, schreef de Amerikaanse Harper’s Bazaar in 1938 over Balenciaga’s eerste show in Parijs. „Dik, Spaans zwart, bijna fluwelig, een sterrenloze nacht.” Balenciaga was niet verantwoordelijk voor het introduceren van zwart „als kleur van elegantie en niet van verdriet”, zoals Arzalluz het omschrijft. Chanel was in 1926 met haar eerste petite robe noir gekomen, tot op de dag van vandaag een klassieker. Westerse mannen kleedden zich vanaf de jaren dertig van de negentiende eeuw al steeds zwarter. Eerst de jas, daarna de broek en aan het eind van het decennium ook de das. „Alsof we allemaal naar een of andere begrafenis gaan”, zei dichter Charles Baudelaire (1821-1867) daarover. Niet dat hij dat een probleem vond. „Een eenvormig rouwuniform is een teken van gelijkheid.”

‘Balenciaga’s zwart is zo zwart dat het je in je gezicht slaat. Dik, Spaans zwart, bijna fluwelig, een sterrenloze nacht’

Modieuze vrouwen begonnen zwart aan het eind van die eeuw te dragen, vooral in de avond. Societyvrouw Virginie Amélie Avegno Gautreau draagt op het schilderij Madame X, van de Amerikaanse schilder John Singer Sargent, een zwarte jurk die overduidelijk niets met rouw van doen heeft: mouwloos, diep uitgesneden, de smalle schouderbandjes versierd met steentjes. Rond de eeuwwisseling werd zwart ook geliefd bij werkende vrouwen, met name vrouwen die nieuwe beroepen als telefoniste of typiste hadden, of in een winkel werkten, zegt Madelief Hohé, modeconservator bij het Kunstmuseum. „Voor hen was zwart een manier om er als vrouw netjes en neutraal uit te zien.” De inspiratie voor Chanels kleine zwarte jurkje kwam van hen, aldus Hohé.

De geschiedenis van zwart als modekleur gaat nog verder terug. Al eind vijftiende eeuw werd aan het Spaanse hof zwart buiten de rouw gedragen. Zwarte kleding was een statussymbool in Spanje, want duur. Om een diepe tint zwart te krijgen, waren meerdere verfbaden nodig. Bovendien werden de verfstoffen vaak van de andere kant van de wereld gehaald. De Spanjaarden namen de zwarte mode mee naar Nederland. Voor de protestantse Nederlanders was het dragen van de kostbare maar ingetogen kleur „een bescheiden manier om te laten zien dat je geld had”, zegt Hohé. „Voor mij zit in de kleur zwart een verbondenheid tussen Nederland en Spanje.” 

Was het gebruik van zwart voor Balenciaga ook een uiting van zijn Spaanse identiteit? Zelf heeft de notoir persschuwe ontwerper er nooit iets over gezegd. Wel had hij een groot archief met Spaanse kleding uit de negentiende eeuw, grotendeels zwart. In de achttiende eeuw werd in Spanje veel kleur werd gedragen. Na de Franse invasie in 1808 werd zwart een manier om de eigen identiteit te benadrukken.

Iedereen die veel zwart draagt, weet dat zwart lang niet altijd even zwart is: er bestaat bruin zwart, rood zwart, groen zwart, grijs zwart en zwart zwart. Glanzend zwart is anders dan mat zwart. Voor de preciezen onder de zwartliefhebbers combineert zwart daarom niet altijd per se goed met zwart, maar het maakt zwart ook een rijkere kleur dan veel mensen denken. Balenciaga maakte optimaal gebruik van de nuances binnen zwart. De wollen bovenkant van een jurk heeft een andere kleur dan de zijden rok ervan, een satijnen strik vormt een spannend contrast met het matte zwart van een fluwelen jurk. Pailletten en kralen weerkaatsen het licht en maken zwart feestelijk, stoffen met driedimensionale, ingeweven dessins brengen verschillende nuances zwart bijeen.

De ontwerpen van Cristóbal Balenciaga laten nog iets anders zien. Tijdloosheid is een kwaliteit die graag wordt toebedeeld aan goede mode uit de twintigste eeuw, en weinig mode uit die tijd is zo goed als die van Cristóbal Balenciaga. „De meester van ons allemaal” noemde Christian Dior hem, en je begrijpt nog altijd waarom.

Zwart, ook als het niet op het hoogtepunt van zijn populariteit is, is zelden echt ouderwets. Voor wie duurzamer met mode om wil gaan, is zwart een zegen

Maar de gekleurde stukken van Balenciaga zijn toch net een tikje minder tijdloos dan zijn zwarte (en oké, zijn witte). Zeker sinds er geen ijzeren roklengtewetten en andere strenge stijldictaten meer bestaan, is er niets dat mode zo dateert als kleur – die roze pakken voor vrouwen die dit voorjaar zo in de mode waren, zijn volgend jaar vooral erg 2022. Maar zwart, ook als het niet op het hoogtepunt van zijn populariteit is, is zelden echt ouderwets. Voor wie duurzamer met mode om wil gaan, is zwart een zegen.

Hoe indrukwekkend en inspirerend de ontwerpen van Cristóbal Balenciaga ook zijn, na zoveel jaar zwarte mode is het onmogelijk nog helemaal te voelen hoe gedurfd Balenciaga’s keuze voor zwart was. Toch is het nog steeds mogelijk om met zwart een statement te maken.

In 2021 bezocht Kim Kardashian in een geheel zwarte outfit, die ook haar gezicht bedekte, het Met Gala in New York. De outfit – korte strakke jurk met sleep, legging die overliep in laarzen, handschoenen, gezichtsbedekking – leek zowel een verwijzing naar de donkere (corona)tijd, als een commentaar op beroemdheid: Kardashian was anoniem en dankzij haar uitgesproken vormen herkenbaar tegelijk. Het is een van de interessantste modemomenten van de laatste jaren.

De outfit werd ontworpen door Demna, sinds 2015 verantwoordelijk voor Balenciaga. Demna (zijn achternaam gebruikt hij niet meer) heeft verklaard een groot bewonderaar te zijn van Cristóbal Balenciaga, maar ook dat het „nergens op slaat elk seizoen een ballonjas te maken à la Balenciaga”, of überhaupt te proberen zijn perfectionisme te benaderen. Wat Demna wel heeft begrepen: hoeveel impact kleding kan hebben, als er niets is dat afleidt van het statement.