Wél handhaven bij PAS-melders die onvergund stikstof uitstoten

En zo werd er weer een uitweg in een van de ingewikkeldste stikstofdossiers afgeserveerd. Eerder deze maand had minister Christianne van der Wal (Natuur en Stikstof, VVD) de landsadvocaat, Pels Rijcken, gevraagd of de stikstofuitstoot van ruim 2.400 onvergunde (boeren)bedrijven door de vingers kan worden gezien via een soort algehele vrijstelling.

Een paar dagen voor Kerst kwam het antwoord: afzien van handhaving bij alle onvergunde stikstofuitstoters is uitgesloten, omdat dit in strijd is met de wet. En: het kabinet kan dit ook niet omzeilen door de wet zelf aan te passen. Oftewel: exit geitenpaadje nummer zoveel in de stikstofcrisis, en het wordt nog lastiger een oplossing te vinden voor deze onvergunde bedrijven.

Sinds de Raad van State in mei van 2019 het Programma Aanpak Stikstof (PAS) ongeldig heeft verklaard, stoten bedrijven die onder de PAS vielen onvergund stikstof uit. De bedrijven – ‘PAS-melders’ – vormen een steeds nijpender probleem voor het kabinet: legalisering van deze bedrijven is noodzakelijk als het Rijk op goeie voet wil blijven met de agrarische sector.

Het Rijk belooft namelijk al een paar jaar de groep te legaliseren, maar dit gaat langzaam. Tot nu toe is er voor slechts 35 bedrijven een oplossing gevonden, schreef minister Van der Wal afgelopen vrijdag aan de Tweede Kamer. Het kabinet heeft beloofd dat in februari 2025 alle onvergunde bedrijven gelegaliseerd zijn.

Jarenlang zeiden het Rijk en de provincies dat deze bedrijven niet gecontroleerd zouden worden, omdat ze buiten hun schuld ‘illegaal’ waren geworden. Milieuorganisatie Mobilisation for the Environment (MOB) spande daarom de afgelopen tijd in verschillende provincies handhavingsprocedures aan, om via de rechter handhaving op onvergunde stikstofuitstoot af te dwingen.

Toch controleren

Afgelopen mei kreeg MOB van de rechtbank in Overijssel gelijk, waardoor de provincie toch moet controleren bij onvergunde bedrijven. Tientallen bedrijven riskeerden boetes van tien- tot honderdduizenden euro’s óf moeten hun veestapel fors reduceren, in sommige gevallen halveren, om aan de eisen te voldoen.

Overijssel bedacht daarom een tijdelijke oplossing: door komend jaar geen mest uit te rijden op eigen gronden gaat de stikstofuitstoot in de provincie omlaag. De stikstofruimte die zo wordt ‘gewonnen’ gaat naar de onvergunde bedrijven.

Lees ook: Het kabinet wil de levendige handel in stikstof tegengaan, maar blijkt er maar weinig tegen te kunnen doen

Het advies van de landsadvocaat toont aan hoe naarstig het kabinet een uitweg zoekt in het PAS-meldersdossier, en hoe lastig dit is. Het advies kwam er na een motie van VVD-kamerlid Thom van Campen op 7 december, medeondertekend door BBB, CDA, ChristenUnie, Groep Van Haga, JA21, PVV, SGP en Gündogan.

De twee belangrijkste vragen in het advies van de Landsadvocaat: mag er worden afgezien van handhaving, en mogen provincies en het Rijk zélf stikstofruimte verwerven voor de onvergunde boeren?

Niet handhaven is „sterk begrensd”, zegt de landsadvocaat. Provincies moeten handhaven, tenzij er concreet zicht is op legalisatie van het bedrijf – dit is bij de meeste bedrijven niet het geval. Een boer die via een „ecologische onderbouwing” kan aantonen dat hij het nabijgelegen natuurgebied niet te veel belast, kan handhaving ontlopen, volgens de landsadvocaat.

Ook mogen het Rijk en de provincies niet zomaar stikstofruimte opkopen en deze schenken aan de onvergunde bedrijven, volgens de landsadvocaat. Het opkopen van stikstofruimte door een overheid kan een vorm van ongeoorloofde staatssteun zijn en mag alleen als de aankoop ‘marktconform’ is. Dit moet per geval bekeken worden, en ook op Europees niveau worden goedgekeurd.

Het advies gaat ook in op de vraag of een bank geld mag uitlenen aan onvergunde boeren, waarbij de overheid of provincies garant staan. Dat mag volgens de landsadvocaat alleen als het garant staan van een overheid geen verschil maakt voor de lening. Was de lening niet verstrekt zonder garantstelling, of met ongunstigere voorwaarden, dan telt garantstelling óók als staatssteun.

Stikstofgepuzzel

Het kabinet kan weinig anders dan boeren uitkopen en de stikstofruimte die dit oplevert gebruiken om onvergunde bedrijven te legaliseren. Maar het uitkopen van boeren valt al 25 jaar tegen, bleek uit een onderzoek van het Planbureau voor de Leefomgeving, en de verwachting die het Rijk heeft zijn te hooggespannen. Het ‘stikstofgepuzzel’ is bovendien ingewikkeld: met een uitgekochte boer in Groningen kan een ‘illegale’ boer naast de Veluwe niet gelegaliseerd worden. Gewonnen stikstofruimte kan in principe alleen voor een onvergunde boer dichtbij gebruikt worden.

SGP’er Roeland Bisschop vroeg stikstofminister Van der Wal recent of zij kan garanderen dat er een oplossing komt voor de onvergunde boeren. De minister reageerde ontwijkend. Het vinden van een oplossing is een „wettelijke opgave”, schreef Van der Wal, aan de Tweede Kamer: het kabinet „doet er alles aan om die oplossingen zo snel mogelijk te realiseren”.

Vorige maand kondigde het kabinet een ‘schadeloket’ voor onvergunde boeren aan. Welke schade het Rijk vergoedt is vaag. Want eerder deze maand schreef Van der Wal aan de Tweede Kamer: „Het is bijvoorbeeld niet mogelijk om een opgelegde dwangsom te vergoeden.”