De Amerikaanse inlichtingen over een Russisch nucleair ruimtewapen dat satellieten zou bedreigen zijn nogal cryptisch, ook in technisch opzicht. De optie die het meest alarmerend klinkt, is ook de meest onwaarschijnlijke: „Ik kan me heel moeilijk indenken dat het echt om een kernwapen gaat”, zegt Bart Hendrickx, een Belgische onderzoeker gespecialiseerd in het volgen van Russische ruimtevaartprogramma’s via schaarse openbare bronnen.
Een ruimte-kernwapen is, naast geopolitiek extreem escalerend, eigenlijk niet in te zetten tegen vijandelijke satellieten. De schokgolven die bij een kernexplosie op aarde extreme vernietiging aanrichten, ontstaan niet in het vacuüm van de ruimte, en zouden zich ook niet voort kunnen planten. Ook de straling en de hitte zouden door de grote afstanden nauwelijks schadelijk zijn voor de meeste satellieten.
Wel zou de EMP, de intense elektromagnetische puls die optreedt bij een kernexplosie, satellieten kunnen beschadigen. En dat geldt ook voor kerndeeltjes die in stralingsgordels rond de aarde terechtkomen. Maar die schade is nogal ongericht. „Je schakelt niet alleen vijandige satellieten uit, maar ook je eigen satellieten”, zegt Hendrickx.
OnderzoekerBart Hendrickx Ik dacht: oei, de VS ontdekten Ekipazj
Dat weten we sinds 1962, toen de VS de kernwapentest Starfish Prime uitvoerden. Een atoombom met een kracht van 1,4 megaton TNT werd tot explosie gebracht op 400 kilometer hoogte boven de Stille Oceaan. De elektromagnetische puls schakelde naast meetinstrumenten ook telefoonverbindingen en straatverlichting op Hawaii uit, 1.450 kilometer verderop.
De explosie, zichtbaar als een noorderlicht-achtige gloed aan de hemel, bracht ook een vloed van elektronen in de Van Allen-stralingsgordels rond de aarde, die door het aardmagnetisch veld geladen deeltjes vasthouden. Daar wisten de deeltjes in de loop van een paar dagen zes satellieten uit te schakelen, waaronder de allereerste communicatiesatelliet Telstar.
In 1962 lag het aantal satellieten in een baan om de aarde rond de twintig, nu zijn dat er ruim 8.000, waar we sterk van afhankelijk zijn voor alles, van internet en communicatie tot satellietnavigatie en weersvoorspellingen.
„Starfish prime liet zien dat een kernwapen in een lage aardbaan niet militair nuttig is, omdat het zonder onderscheid willekeurige satellieten vernietigt, en iedereen kwaad maakt, inclusief China met hun mooie nieuwe ruimtestation”, zegt Brian Weeden, een expert in ruimtewapens van de Amerikaanse Secure World Foundation op X (voorheen Twitter).
Anti-satellietsysteem
Het jaar na Starfish Prime werden niet-ondergrondse kernwapentests per verdrag verboden. In 1967 volgde het internationale Ruimteverdrag, dat het plaatsen van massavernietigingswapens in een baan om de aarde verbiedt, ondertekend door de VS en de Sovjet-Unie.
Maar waar hebben we het nu dan over? „Mijn vermoeden is dat het gaat om een anti-satellietsysteem, aangedreven door een kernreactor”, zegt Hendrikx. De Sovjet-Unie had een lange staat van dienst in satellieten, aangedreven door een eenvoudige kernreactor zonder bewegende delen. In 1978 stortten drie Sovjet-satellieten door een falende raket neer boven Noord-Canada, waar radioactieve vervuiling een groot gebied vervuilde.
Zulke nucleaire satellieten vlogen niet sinds de val van de Sovjet-Unie, maar sinds 2014 werkt Rusland aan Ekipazj (‘bemanning’), een satelliet aangedreven door een kernreactor, bedoeld voor elektronische oorlogsvoering: het storen, onmogelijk maken of nabootsen van vijandelijke radiosignalen. In 2019 beschreef Hendrickx voor de online publicatie The Space Review wat hij te weten is gekomen uit Russische mediaberichten, websites van defensiebedrijven en aanbestedingsdocumenten. De huidige status van het project is onduidelijk. „Toen ik de berichten hoorde dacht ik meteen: oei, de Amerikanen hebben plots Ekipazj ontdekt.”
Andere projecten zijn ruimtelasers om vijandige satellieten te beschadigen
Elektronische oorlogsvoering is een sterk punt van de Russische strijdkrachten, al zouden hier de doelwitten geen tanks en vliegtuigen zijn, maar bijvoorbeeld de Amerikaanse GPS-navigatiesatellieten of SpaceX’ Starlink-internetsatellieten (hoewel dat er inmiddels ruim vijfduizend zijn, wel erg veel om aan te pakken).
Stoorzenders trekken veel stroom, die zonnepanelen niet altijd kunnen leveren. „Dus het is wel logisch om daarvoor een kernreactor te nemen”, zegt Hendrickx. Verboden is dat niet. Rusland werkt overigens ook aan een nucleair aangedreven onderzeese drone (Poseidon), en een nucleair aangedreven kruisraket (Boerevestnik), die in oorlogspropaganda uitgebreid aandacht kregen.
Ook werkt het land al sinds de jaren zestig aan manieren om vijandelijke satellieten te dwarsbomen. In 2021 lanceerde Rusland als test een interceptor die botste met een oude defecte Russische satelliet. Het gevolg: een wolk gevaarlijk ruimtepuin, waarvoor het Internationale Ruimtestation ISS – inclusief Russische bewoners – moest uitwijken. En bovendien forse internationale verontwaardiging.
Russische satellieten naderen ook regelmatig Amerikaanse militaire communicatiesatellieten, om ze af te luisteren. In 2020 lanceerde Rusland een ‘Matrjosjka’-satelliet, vernoemd naar het Russische houten pop waar weer kleinere popjes inzitten. Uit die satelliet kwam een tweede satelliet tevoorschijn, die op zijn beurt een projectiel afschoot. Ook werken zowel Rusland als China aan inspectie-satellieten die andere satellieten dicht kunnen naderen. Officieel om inspecties en reparaties uit te kunnen voeren, maar je zou ze natuurlijk ook kunnen beschadigen of zelfs meenemen.
Lees ook Verdeelde Republikeinen in het Huis zwalken verder na zetelverlies
Andere projecten zijn ruimtelasers om vijandige satellieten te beschadigen, of om sensors onbruikbaar te maken. Overigens hebben de VS vergelijkbare ruimtewapenprogramma’s, zoals het herbruikbare ruimtevliegtuig X37-B, dat regelmatig met baantjes om de aarde trekt met onbekende opdracht.
In dat rijtje is Ekipazj geen heel schokkende aanvulling, en bovendien al langer bekend, zegt Hendrickx. „Als het inderdaad om Ekipazj gaat, wat is dan het grote nieuws? Of is het nog iets anders? Ik ben heel benieuwd.”
