Voor of tegen Poetin: de Russische gemeenschap in Letland moet kiezen

Van de ene op de andere dag sprak Antonina Nenaseva niet meer met haar ouders. „Ik ben meteen uit alle chatgroepen van de familie gestapt”, vertelt de Letse politicoloog. Die dag was 24 februari, de dag waarop Rusland de aanval opende op Oekraïne.

Nenaseva behoort tot de grote Russischtalige minderheid in Letland, een erfenis uit de tijd dat het land bezet werd door de Sovjet-Unie. Deze groep had altijd een andere interpretatie van de geschiedenis en keek naar andere media, waardoor ze met wantrouwen werd bejegend door de Letse samenleving. Maar sinds de oorlog in Oekraïne staan ook de verhoudingen binnen de groep zélf op scherp.

Dat is goed te zien in de aanloop naar de parlementsverkiezingen van zaterdag. Tot voor kort was er één partij die steevast de ‘Russische stem’ verzamelde. Nu stevent Harmonie, die het lastig vindt om Poetins oorlog ondubbelzinnig te veroordelen, op het slechtste verkiezingsresultaat af sinds de oprichting in 2006. De partij tuimelt in de peilingen naar acht procent, terwijl ze in 2018 nog bijna twintig procent behaalde. De Russischtalige kiezers waaieren uit in tegengestelde richting: sommigen radicaliseren verder naar partijen die Poetins kijk op de wereld aanhangen. Anderen zoeken onderdak bij meer gematigde partijen.

Patriottische jeugdorganisatie

Antonina Nenaseva belichaamt die laatste ontwikkeling als geen ander. In 2010 werkte ze nog voor een parlementslid van Harmonie. Ze was daar via een patriottische jeugdorganisatie terechtgekomen, maar raakte al snel gedesillusioneerd. Nu ze 34 is, doet ze als lijsttrekker mee aan de verkiezingen voor een linkse partij, de Progressieven. „Harmonie was het nooit te doen om inclusiviteit. Ze willen slechts rechten voor één minderheid en dat bevalt de Letten totaal niet”, zegt ze.

De Progressieven gaan de kiesdrempel van 5 procent halen. Maar dat geldt mogelijk ook voor de rabiate pro-Poetin-partij Russische Unie van Letland (LKS). De LKS verdween in 2010 uit het parlement, maar kan zaterdag een spectaculaire comeback maken. De partij is tegen het NAVO-lidmaatschap van Letland, weigert de Russische invasie van Oekraïne te veroordelen en kan het goed vinden met de Syrische president Assad. De Letse veiligheidsdienst waarschuwde de LKS in april voor het verspreiden van pro-Kremlin propaganda die „Russische schendingen van internationaal recht vergoelijken”. Volgens Nenaseva is de radicalisering van sommige Russischtaligen „uiteindelijk een veiligheidskwestie”.

Ook Vladislava Romanova (28), creatief directeur bij een marketingbureau, groeide op met Russisch als moedertaal, maar spreekt ook uitstekend Lets, zoals velen van de jongere generatie in Russisch-sprekende kringen. Op de middelbare school in het overwegend Russisch-sprekende Daugavpils schreef ze nog ronkende artikelen voor de schoolkrant over de Russische overwinning op nazi-Duitsland. Als student in Riga ging er een wereld voor haar open: „Ineens hoorde ik over hoe de Letten de Sovjet-tijd als een bezetting zien.”

Normale mensen en vatniks

In haar vriendengroep is Romanova de enige met een Russischtalige achtergrond. In de zomer schreef ze een tekst op Facebook over haar worsteling met de oorlog in Oekraïne: „Een apocalyps onder de Letse Russen: we zijn nu verdeeld in normale mensen en vatniks.” Dat laatste is een neerbuigende term voor mensen die kritiekloos het Kremlin volgen. De post ging viral en Romanova ontving doodsbedreigingen.

De Russisch-sprekenden in Letland vormen geen homogene groep. Ze delen weliswaar vaak een Russische migratieachtergrond, maar komen uit alle hoeken van de voormalige Sovjet-Unie. Niet zelden gaat het om mensen die één Russisch-sprekende ouder hebben en één ‘lokale’ ouder. Ongeveer een half miljoen van de twee miljoen Letse inwoners staat als ‘Russisch’ geregistreerd, maar 340.000 van hen hebben een Lets paspoort en mogen zaterdag dus stemmen. Ongeveer 40.000 mensen zijn Russisch staatsburger.

Nog eens 131.000 behoren tot de tussencategorie van ‘niet-burger’: een speciale status die Letland in het leven riep toen het land in 1991 zijn onafhankelijkheid herwon. Om te voorkomen dat ‘de bezetters’ de ontluikende Letse vrijheid teniet zouden doen door op anti-Letse partijen te stemmen, kregen zij geen stemrecht maar de optie om zich tot burger te laten naturaliseren. Het Kremlin beschuldigt Letland al jaren van van discriminatie. De Russische regering probeert de niet-burgers aan zich te binden met visumvrij reizen naar Rusland, een vereenvoudigde procedure om Russisch staatsburger te worden en – tot voor kort – de mogelijkheid om vier jaar eerder met pensioen te gaan.

Hoewel Nenaseva opgroeide in een volledig Russischtalige bubbel aan de rand van Riga is ze nu Lets staatsburger. En ergens is ze opgelucht dat haar ouders níet kunnen stemmen. „Sinds de annexatie van de Krim spraken we al niet meer over Poetin.” Haar ouders kozen voor Russisch staatsburgerschap zodat ze op jongere leeftijd met pensioen konden gaan. In de jaren zeventig kwamen ze naar Riga toen Rusland de Baltische landen bezet hield als onderdeel van de Sovjet-Unie. Moskou bevorderde zulke migratie in de hoop Letland ingrijpend te russificeren. Tot op zekere hoogte is dat gelukt, want vandaag de dag spreekt 38 procent van de twee miljoen inwoners thuis Russisch. In de hoofdstad Riga loopt dat op tot 43 procent.

Lets is de enige taal

Hoewel Lets de enige officiële taal van het land is, staan tal van instanties desondanks toe dat klanten Russisch spreken. „De Russisch-sprekenden moeten niet klagen”, zegt Romanova. „Je kunt hier prima Russisch spreken in het dagelijks leven. In de winkel, in restaurants en zelfs bij de jaarlijkse autokeuring.”

Na haar Facebook-post kreeg Romanova niet alleen doodsbedreigingen, maar ook steun voor haar oproep om explicieter stelling te nemen tegen de invasie in Oekraïne. Haar eigen moeder gaf daar gehoor aan. De 52-jarige vrouw is een ‘niet-burger’, maar heeft nu besloten zich te laten naturaliseren tot Lets staatsburger. En dat in Daugavpils, waar de Letten twintig procent van de bevolking vormen.

Wie de procedure doorloopt moet het Letse volkslied kunnen zingen of uitschrijven. De meeste kandidaten doen doorgaans het laatste. „Mijn moeder gaat op het examen ons volkslied zingen”, vertelt haar dochter met grote ogen. „Zingen!”