Verbannen, Russische filmcriticus Anton Dolin: ‘Gelukkig snapt Poetin niks van cultuur’

In eigen land is de Russische filmcriticus Anton Dolin (Moskou, 1976) een nationale beroemdheid, ook al woont hij sinds de invasie in Oekraïne in ballingschap in de Letse hoofdstad Riga. Als radiopresentator, medewerker van kwaliteitskranten, vaste criticus van de populaire talkshow Avond Oergant en hoofdredacteur van Iskoesstvo Kino – het oudste filmtijdschrift van Europa – was hij de afgelopen decennia in de Russischtalige wereld de belangrijkste stem op filmgebied.

Maar in 2020 ging het mis toen hij werd ontslagen bij Avond Oergant, dat uitgezonden werd op de staatstelevisie. De reden daarvoor was zijn kritiek op Andrej Kravtsjoeks Bond van Redding , een speelfilm over tsaristische officieren en intellectuelen die in 1825 in opstand kwamen tegen de nieuwe tsaar Nicolaas I. De rebellen, die een constitutionele monarchie eisten, werden volgens Dolin negatief afgeschilderd. En daar deugde volgens hem niets van. Terwijl die film toch echt niet over Vladimir Poetin en zijn tegenstanders ging.

Een jaar na zijn ontslag begon Dolin zijn eigen filmkanaal op YouTube, Radio Dolin. Inmiddels heeft het 250.000 betalende abonnees en is het ondergebracht bij internetkrant Meduza, die sinds de oorlog in Oekraïne ook een veilig onderkomen in Letland heeft gekregen. Eind 2022 werd hij door het Kremlin tot ‘buitenlandse agent’ verklaard.

De Russische filmcriticus Anton Dolin: „Gelukkig is de overheid in wezen nog altijd niet in film geïnteresseerd.” Foto Gordon Welters

Na afloop van een lezing in Den Haag met als titel Rusland: het einde van de film laat hij zich interviewen. We hebben het over de toekomst van de Russische auteursfilm. Maar ook over de repressie in Rusland, de oorlog in Oekraïne en de persoonlijkheid van Poetin.

Hoe is het tegenwoordig gesteld met de auteursfilm in Rusland?

„Beroerd. Neem de film Kapitein Konovalov vlucht , die in 2021 succes had op de festivals in Sotsji en Cannes. Het verhaal is dat van een beul van Stalins geheime politie tijdens de Grote Terreur van 1938. Als hij zelf ten prooi aan die terreur dreigt te vallen, vraagt hij zijn slachtoffers om vergiffenis en vlucht hij. De film, met in de hoofdrol Joeri Borisov, de grootste ster van de Russische cinema, zou in de lente van 2022 in de Russische bioscopen gaan draaien. Maar na een screening door geheime dienst FSB werd hij verboden om vervolgens overal van programmeringen, affiches en filmladders te worden verwijderd. Alsof de Stalinterreur weer terug is.

„Hetzelfde gebeurde met De vrouw van Tsjaikovski, de nieuwe film van Kirill Serebrennikov, die het afgelopen jaar in Cannes werd vertoond. Het is een kostuumdrama over het taboe op Tsjaikovski’s homoseksualiteit. Na een strafzaak, zogenaamd wegens verduistering van geld voor zijn theater in Moskou, is Serebrennikov naar Europa uitgeweken. Serebrennikovs theater is inmiddels gesloten, zijn films zijn verboden.”

Toch werden er de afgelopen jaren mooie films in Rusland gemaakt, onder meer door Andrej Zvjagintsev. Zijn ‘Leviathan’ (2014) was uitermate kritisch over het Poetin-regime, maar werd wel gesubsidieerd door het ministerie van Cultuur. Hoe kon zoiets gebeuren?

„De jaren voorafgaand aan 2014 waren een hybride periode in de geschiedenis van de Russische film en cultuur. Enerzijds genoten kunstenaars allerlei vrijheden, anderzijds kregen ze te horen dat ze moesten oppassen. Leviathan kwam uit na het proces tegen actiegroep Pussy Riot en na de massale protesten van 2011 en 2012, maar nog voor de annexatie van de Krim en de inval in de Donbas in 2014.

„Leviathan kon ook worden gemaakt omdat Poetin niets van cultuur begrijpt. Hij snapt bijvoorbeeld niets van beeldspraak. Leviathan gaat over een corrupte burgemeester van een kleine stad. Dat zo iemand bestaat, zal Poetin niet ontkennen. Maar hij kan er niet bij dat Russen zoveel drinken als de personages in die film. Terwijl Zvjagintsev uit Noord-Rusland komt en als geen ander weet dat daar veel gedronken wordt. Dat die film over iets anders gaat dan over dronken mannen, begrepen ze in het Kremlin niet.

„Zvjagintsev maakte zijn films aanvankelijk in zijn eentje, zonder productiemaatschappij of subsidies. Toen zijn film Terugkeer (2003) werd bekroond op het festival van Venetië, was Poetin nog maar een paar jaar aan de macht. Blij als hij was met de triomf van Zvjagintsev, nodigde hij hem uit in het Kremlin. Samen bezochten ze toen de filmstudio’s van Mosfilm, waar een speciale vertoning van Terugkeer was georganiseerd. Vanaf dat moment kon Zvjagintsev alles krijgen wat hij voor een nieuwe film nodig had.

„Andere regisseurs zoals de Poetinbewonderaar Nikita Michalkov en Karen Sjachnazarov waren stinkend jaloers. Maar Zvjagintsev maakte geen gebruik van zijn nieuwe financieringsmogelijkheden. Hij bleef zelfstandig, omdat hij Poetin minachtte en niets met hem te maken wilde hebben. En ondanks die afwijzende opstelling kon hij Leviathan toch gewoon maken. Omdat iedereen wist dat Poetin Zvjagintsev had ontvangen en hem aardig vond.”

Ook dat lijkt op de dagen van Stalin….

„Die schrijvers als Pasternak of Boelgakov opbelde en tegelijkertijd Mandelstam naar de goelag liet deporteren. Onbewust kopieert Poetin Stalins gedrag, al zal hij dat niet toegeven. Wel denkt hij de juiste dingen te doen. Hij ziet zich dan ook eerder als een nieuwe Nicolaas I, die de Krimoorlog tegen de Engelsen en Fransen voerde.”

Anders dan Poetin becommentarieerde Stalin wel de nieuwe films, boeken en muziek.

„Stalin was de persoonlijke censor van veel filmmakers, schrijvers en componisten. Hij was geïnteresseerd in hun werk. Je kunt stenogrammen lezen waarin Stalin Eisensteins Ivan de Verschrikkelijke kritiseert. Het tweede deel van die film stond de dictator zelfs zo tegen dat het tijdens zijn leven nooit werd vertoond.”

Verklaart het verschil tussen beide leiders dat de huidige filmregisseurs tot voor kort alles konden maken wat ze wilden?

„Ten dele, want er bestond ook zelfcensuur. Maar vooral was er nog andere censuur van het ministerie van Cultuur. Na de arrestatie van oppositieleider Aleksej Navalny gingen bijvoorbeeld veel acteurs de straat op om te demonstreren. Daardoor belandden ze op een zwarte lijst. Niemand heeft die ooit gezien, maar wel werden er ineens veel acteurs geschrapt uit films en tv-series. Het Kremlin heeft er echter niets mee van doen. Waarschijnlijk is het een initiatief van de directie van de staatstelevisie.”

De ballingen werken nog altijd voor een Russisch publiek. Naar mijn YouTube-kanaal kijken bijvoorbeeld 250.000 Russen.

Wat kunnen we van de Russische filmindustrie verwachten als Poetin de komende jaren aan de macht blijft?

„Als er dan alleen patriottische films worden vertoond, zullen de bioscopen leeg blijven. Behalve buiten Rusland kunnen dan enkel in kleine plaatsen in de Oeral of Jakoetië nog onafhankelijke films worden gemaakt. Die worden dan in lokale bioscopen vertoond. Gelukkig is de overheid in wezen nog altijd niet in film geïnteresseerd. Tenslotte ben ik als enige in de filmwereld tot buitenlandse agent verklaard.”

Van de honderdduizenden Russen die hun land sinds de invasie in Oekraïne hebben verlaten, komen er behoorlijk wat uit de journalistiek, de literatuur, de filmwereld. Wat betekent dat voor Rusland?

„Niet veel goeds. Maar in de schaduw van een mogelijk grotere catastrofe als een oorlog of een grote repressie is het verlies gering. De ballingen werken nog altijd voor een Russisch publiek. Naar mijn YouTube-kanaal kijken bijvoorbeeld 250.000 Russen. En Rusland is vooralsnog geen Noord-Korea.

„Maar voor een onafhankelijke cultuur is in Rusland geen plaats, zolang deze oorlog duurt. Zeker nu cultuur gebruikt wordt als propaganda.”

Russische muziek en literatuur worden in het Westen steeds vaker gecanceld. Heeft u daar begrip voor?

„Ja, volledig. Als ik Oekraïener zou zijn, zou ik dat ook doen. Ik ken veel Oekraïeners die er tegen zijn, maar die vrezen om zelf gecanceld te worden. Daarom steunen ze dat cancellen openlijk.

„Een Oekraïense vriend van mij schiet nu met een geweer op Russen. Ik spreek hem geregeld en vraag dan hoe hij zich voelt, wat hij omgekeerd bij mij doet. Maar met mijn Oekraïense vrienden en collega’s die niet vechten kan ik niet praten. Zij voeren een culturele oorlog tegen Rusland en ik maak nu eenmaal deel uit van de Russische cultuur.”

Poetins propaganda tegen het Westen is niet van gisteren, maar dateert al uit 2014.

„Dat is allemaal bedoeld voor de binnenlandse markt. En het werkt. In een totalitaire samenleving kun je maar beter niet tegen de stroom op roeien, ook al geloof je niets van wat er wordt gezegd. Pas als Poetin ten val komt zullen de meesten de volgende dag uitkramen: ‘Dus het was niet waar! Waarom hebben jullie niet eerder gezegd dat de Oekraïners onschuldig zijn, dat er geen Navo-dreiging is. We hebben het geloofd omdat ons werd verteld dat het zo was.’ Tegelijkertijd zul je nooit weten of ze het echt geloofden of dat het gewoon de makkelijkste manier was om te overleven.”

Heeft het Rusland van Poetin een ideologie?

„Het antwoord is simpelweg nee. Ze doen alleen alsof. De enige ideologie luidt ‘gehoorzaam ons’.

„In het begin van de oorlog riep Poetin: we hebben geen Oekraïense steden nodig, een maand later zei hij het omgekeerde. Iedereen reageerde toen met ‘ja natuurlijk’. De enige ideologie is totale gehoorzaamheid, zoals ook gepropageerd wordt door de Russisch-orthodoxe kerk. En dat terwijl het grootste deel van de Russen niet gelooft.

„En als je toch van een ideologie wilt spreken, dan is die er een van angstzaaien, want de angst voor de overheid is in het huidige Rusland totaal.

„Veel westerse analisten denken dat er in het Kremlin duiven en haviken zijn. Maar dat is helemaal niet zo. In het Kremlin loopt iedereen blind achter Poetin aan, omdat ze allemaal bang voor hem zijn en permanent afgeluisterd worden.”

Wat zegt dat over Poetin zelf?

„Hij is steeds meer in zichzelf gaan geloven. Hij begon in 2000 in het klein, met het opblazen van een paar flatgebouwen in Moskou en andere Russische steden, waarvan hij de Tsjetsjenen de schuld gaf. Door angst te zaaien probeerde hij de bevolking achter zich te krijgen. Geleidelijk aan kwam hij met steeds meer weg. Of het nu om de moord op journaliste Anna Politkovskja ging of om die op politicus Boris Nemtsov. Ook zit hij achter de vergiftiging van de overgelopen FSB-agent Litvinenko en Aleksej Navalny.

„Met het voortschrijden van de jaren begon Poetin zich steeds machtiger te voelen. En omdat hij in Oekraïne zijn zin niet kreeg is hij die oorlog begonnen. In dat opzicht ziet hij zich wel degelijk als een nieuwe Stalin, die zijn volk leidt in een oorlog tegen de buitenlandse vijand. Vergeet niet dat een democratisch Oekraïne de grootste bedreiging voor zijn macht vormt.”