Vanuatu vraagt hoogste rechtbank om uitspraak over klimaatverantwoordelijkheid

Port Vila, de hoofdstad van eilandstaat Vanuatu in de Stille Oceaan, ligt half in puin. Begin deze maand raasden in één week twee zware orkanen over de eilandengroep. Cyclonen Judy en Kevin, beide van de op een na hoogste categorie, lieten een spoor van verwoesting achter. Huizen en wegen werden weggeslagen. Nog altijd zitten duizenden huishoudens zonder stroom. Ruim drieduizend mensen verblijven nog steeds in noodopvang.

De vermoedelijke kosten van de twee orkanen lopen op tot meer dan de helft van Vanuatu’s totale bruto nationaal product, zei klimaatminister Ralph Regenvanu tegen persbureau Reuters. „Duizenden mensen zijn hun huis kwijt, de infrastructuur is vernietigd, oogsten zijn weggevaagd.”

Lees ook Tuvalu kan deze eeuw in zee verdwijnen, en wordt nu al onleefbaar. Wat gebeurt met de inwoners?

De gevolgen van klimaatverandering zijn in de Stille Oceaan dagelijks zichtbaar. Door het stijgende zeewater wordt steeds meer land opgeslokt. Extreme weersomstandigheden komen vaker voor en zijn intenser. Met de intensiteit van de stormen nemen ook de kosten van wederopbouw toe.

Daarom was Port Vila woensdag het podium voor een benefietconcert om aandacht te vragen voor een bijzondere stemming tijdens de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties, over de vraag wie er verantwoordelijk kan worden gehouden voor de gevolgen van klimaatverandering. Muzikanten uit Vanuatu maakten zelfs een lied voor de bijeenkomst in New York.

Vanuatu wil dat het Internationaal Gerechtshof zich uitspreekt over de plicht van rijke landen om kwetsbare landen te beschermen tegen klimaatverandering. Om die vraag aan het Hof te kunnen voorleggen, moest eerst een meerderheid van VN-landen instemmen. Na jarenlang lobbyen lag de resolutie woensdag voor en werd besloten om het Hof in Den Haag inderdaad om advies te vragen. Het advies moet juridische vragen verduidelijken, zoals de verantwoordelijkheden van landen om hun CO₂-uitstoot te verlagen.

Nederland had zich al eerder aangesloten bij het initiatief. Landen als de Verenigde Staten, India en China hielden zich lang stil. Klimaatminister Regenvanu pleitte voor een unanieme instemming. „Dit initiatief gaat niet om het beschuldigen van landen. We vragen meer duidelijkheid over de toepassing van bestaand internationaal recht.”

In 2019 vatte een groepje rechtenstudenten het plan op om het Internationaal Gerechtshof om advies te vragen. Hoewel eerdere pogingen van de Marshalleilanden, Palau en Bangladesh waren mislukt, nam Vanuatu het idee over. Het juridische team van de regering wordt geleid door de Nederlandse Margaretha Wewerinke-Singh, die enkele jaren in Vanuatu woonde. In 2015 stond zij de regering van Vanuatu bij op de klimaattop in Parijs.

Het Hof geeft niet vaak advies, dat gebeurde slechts 28 keer sinds de oprichting in 1945. Toen ging het onder andere over het Israëlisch-Palestijnse conflict en het gebruik van kernwapens.

Niet bindend advies

Nog nooit sprak het hoogste gerechtshof ter wereld zich uit over de opwarming van de aarde en mensenrechten. Hoewel het advies niet bindend is, is de verwachting dat het leidt tot nieuwe wetten en rechtszaken overal ter wereld. „Als we mensenrechten en de rechtsstaat hoog in het vaandel hebben, moeten we vechten voor klimaatrechtvaardigheid”, betoogde Vanuatu’s minister van Buitenlandse Zaken Jotham Napat onlangs in het blad The Diplomat.

„Vandaag de dag worden onze rechten niet alleen bedreigd door wapens, maar door de vernietiging van onze natuur, de aarde, ons enige thuis”, schrijft Napat samen met Patricia Scotland, secretaris-generaal van het Gemenebest. „Klimaatverandering schaadt het fundamentele mensenrecht op leven, voedsel, water, huisvesting en gezondheid. We kunnen ons deze mensenrechten niet laten afnemen, we moeten nu handelen.”

De stemming woensdag kwam ruim een week na het voorlopig laatste rapport van het IPCC, het wetenschappelijk klimaatbureau van de Verenigde Naties. In het rapport, dat de kennis van de voorgaande zes rapporten sinds 2018 heeft gebundeld, wordt nogmaals de noodklok geluid. „De mensheid bevindt zich op dun ijs. En dat ijs smelt snel”, zei secretaris-generaal António Guterres van de Verenigde Naties. „De klimaattijdbom tikt.”

Lees ook: Met elke toename van de opwarming zullen de negatieve effecten voor mens en planeet ‘escaleren’, zegt IPCC

Weinig landen horen die tijdbom zo hard tikken als eilandstaten in de Stille Oceaan. Deze landen zijn zeer kwetsbaar, zelfs enkele centimeters zeespiegelstijging heeft grote gevolgen. 60 procent van de bevolking van Vanuatu, dat zo’n 320.000 inwoners heeft, woont aan de kust. Door zeespiegelstijging, wat zorgt voor erosie, verdwijnen die kustgebieden in steeds rapper tempo. Het IPCC berekende dat de zeespiegel bij een wereldwijde opwarming van 2 graden, met twee tot zes meter stijgt. Dat betekent het einde voor veel van de 83 eilandjes van Vanuatu, maar ook van omringende landen zoals Tuvalu, Fiji en Kiribati.

Beroemde klimaatactivisten

In New York werd de delegatie uit Vanuatu vergezeld door beroemde klimaatactivisten zoals actrice Jane Fonda. In Port Vila werd tot diep in de nacht muziek gemaakt en gewacht op de stemming, die rond drie uur ’s nachts lokale tijd zou plaatsvinden. Het benefietconcert werd gelivestreamd op Facebook. De organisatoren hoopten dat het ‘een moment wordt dat de wereld zal veranderen’. Dat hoopt ook minister Napat, zo schrijft hij in The Diplomat. „Klimaatverandering spaart niemand. We hebben geen keuze, alleen een verantwoordelijkheid, want het is een kwestie van leven of dood.”