Van der Aa’s ‘The Book of Water’: strijden tegen water én vergeten

De zon schijnt in Venetië, het is windstil en aangenaam nazomerweer, maar in het Teatro Goldoni vecht een mens tegen de elementen. Er staat water in de kelder, een ingestort muurtje bedreigt de moestuin. Meneer Geiser knipt stukjes uit de encyclopedie en plakt ze aan de wand. Staart leeg uit het raam. Hij vecht tegen de elementen, én tegen het vergeten.

The Book of Water van componist en regisseur Michel van der Aa is een intens multimediaal kamerspel over een aftakelende oude man en de teloorgang van onze levenssfeer door klimaatverandering. De wereldpremière was maandagavond op het muziekfestival van de Biënnale van Venetië, in november volgt een tournee door Nederland en België met Amsterdam Sinfonietta.

Het moest ‘een eenvoudige kameropera’ worden, lacht Van der Aa de ochtend na de première, op een pleintje bij het conservatorium Benedetto Marcello, waar hij een presentatie over zijn werk gaat houden. „Maar zoals vaker bij mij groeide het toch weer uit de klauwen. We hebben de voorstelling in een korte, intensieve periode in elkaar gezet, bizar eigenlijk.”

Op het podium zitten een strijkkwartet (Ensemble Modern) en een vijfde muzikant die de live elektronica en video bedient. Acteur Samuel West houdt op het toneel een gesproken monoloog over meneer Geiser, minutieus toegesneden op de woelige muziek („Samuel leest noten en haalt al zijn cues uit de muziek, ik ken geen andere Britse acteur die dat zo kan”). Op een groot projectiescherm speelt acteur Timothy West (Samuels vader) de oude Geiser, die in een afgelegen huisje steeds verder wegzinkt in verwarring en uiteindelijk een beroerte krijgt.

The Book of Water is gebaseerd op de profetische korte roman Der Mensch erscheint im Holozän van de Zwitserse schrijver Max Frisch. Van der Aa las het boek tien jaar geleden en wist meteen dat hij er „iets mee moest”, maar pas tijdens de coronalockdowns had hij tijd. Muzikaal en thematisch is er een verwantschap met Up-close, het theatrale celloconcert waarvoor hij in 2013 de Grawemeyer Award kreeg: grillig, mysterieus, tikje unheimlich. De titel plaatst de voorstelling in lijn met twee eerdere literair geïnspireerde werken, het muziektheater The Book of Disquiet (naar Pessoa) en de interactieve liedcyclus The Book of Sand (naar verhalen van Borges): „Een trilogie was geen vooropgezet plan, maar de titel drong zich op. De strijd tegen het water is zowel in Venetië als in Nederland hoogst actueel.”

Lees ook: In Van der Aa’s film-opera ‘Upload’ bereiken raffinement en techniek nieuwe hoogten

Zondvloed

Samen met dramaturg Madelon Kooijman maakte Van der Aa een tekstselectie uit het boek. De handeling verplaatste hij van een door aardverschuivingen van de buitenwereld afgesloten Zwitsers bergdorp naar het vlakke land; het regent wel in zijn film, maar de zondvloed laat nog op zich wachten. Het effect is des te beklemmender: wanneer Geiser wandelend naar het dorp vlucht en daar niemand aantreft (maar de bakkerij heeft vers brood, een sigaret walmt in een asbak) voel je hoe er gaten vallen in zijn geest.

Van der Aa: „Frisch vertelt over Herr Geiser, of vanuit Herr Geiser. Die dubbelzinnigheid heb ik verder uitgewerkt: op het scherm zien we Geiser door onze blik, op het podium speelt Samuel hem zoals hij zichzelf ziet: jonger, in controle. Samuels vertelperspectief verschuift ook van de derde persoon naar de eerste persoon.”

Daarnaast heeft Van der Aa Geisers dochter Corinne een rol gegeven. Bij Frisch is zij alleen aanwezig via de rinkelende telefoon, die Geiser niet opneemt, bij Van der Aa zingt ze twee opvallende aria’s. Na een half uur intense, hartslagverhogende muziek geeft de melancholieke, ijle zang van sopraan Mary Bevan (op tape) even respijt. En meer dan Frisch zorgt Van der Aa ook voor een hoopvol einde, wanneer Bevan in de film haar tweede aria zingt. Aanvankelijk verschijnt ze als een soort spook, maar gaandeweg weet ze contact te maken met haar vader. Het slot is een visuele reprise van de openingssequentie, maar mét de dochter, die zich liefdevol over Geiser ontfermt. ‘Ankers’ noemt Van der Aa de aria’s, momenten van reflectie en bezinning die Geiser laten ‘aarden’: „Anders houd je het als luisteraar niet vol.”

De climax is een complex contrapunt van live en film, elektronica en muziek

Nieuw theatraal werk begint bij Van der Aa met het libretto. Vervolgens tekent hij de spanningsboog uit op de muur van zijn werkkamer en noteert muzikale ideeën. „De climax is het hart van het werk, die heb ik als eerste geschreven, dan weet ik waar ik naartoe moet werken. Het begin kwam pas veel later”, zegt hij. De climax, waarbij Timothy West in de film óók begint te praten, is een complex contrapunt van live en film, gesproken woord, muziek en elektronica, „bewust op het randje van wat mogelijk is”. Het doet enigszins denken aan het spel met dubbeling dat Van der Aa speelde in zijn doorbraakwerk One (2002) voor sopraan Barbara Hannigan. „Wist je dat een van de eerste uitvoeringen van One ook op de Biënnale was? Ik sprak gisteren iemand die er toen bij was en die daarom nu weer is komen kijken.”

Sterk staaltje van ‘life imitating art’: tijdens de opnames van de film, afgelopen voorjaar, kreeg acteur Timothy West zélf een beroerte. Van der Aa: „Timothy wilde doorgaan, we moesten hem echt tegenhouden. Dit houdt me in leven, zei hij. Uiteindelijk hebben we de hele shoot een maand later overgedaan. Maar de verwarring die je bij hem ziet is deels echt. Ik hoefde de camera maar op hem te richten of ik zag mijn personage. Ik heb in die periode steeds contact gehouden met Samuel. Die wil er weinig over kwijt, maar ik zie dat het hem veel doet. Niet alleen uiterlijk, ook qua karakters lijken die twee op elkaar, ze willen altijd doorgaan. Timothy is gelukkig helemaal opgeknapt, maar hij is wel 87. Misschien is dit het laatste project dat ze samen hebben gedaan.”