Uitkoopregeling voor boeren loopt opnieuw uit op mislukking

Niet alleen het verzet onder boeren neemt toe, ook de mislukte uitkoopregelingen voor boeren stapelen zich op. Daarmee komt dwang steeds dichterbij.

De strategie van het Rijk om boeren uit te kopen en zo de stikstofuitstoot snel terug te dringen, is tot nu toe een grote teleurstelling. Een eerdere poging varkenshouders uit te kopen, was ook al geen succes. En het uitkopen van boeren die veel stikstof uitstoten in de buurt van kwetsbare natuurgebieden – via een provinciale regeling – loopt nu ook in de soep.

Met die laatste regeling proberen provincies al anderhalf jaar boeren te verleiden hun bedrijf te verkopen. Ze voerden talrijke gesprekken, maar dat leverde niks op. Nul boeren tekenden tot nu toe voor de regeling, die begin september sluit.

Aan animo was oorspronkelijk geen gebrek. In totaal kwamen zo’n achthonderd ‘piekbelasters’, boeren die veel stikstof uitstoten in de buurt van kwetsbare natuurgebieden, voor deze regeling in aanmerking. Toen de regeling startte, eind 2020, meldden zich bijna 180 boeren. Geld was er ook voldoende: het beschikbare budget werd halverwege opgehoogd tot bijna 230 miljoen euro. De provincies strikten de boerenbedrijven, het Rijk zou de kosten voor haar rekening nemen.

Het kabinet snakte naar een succes. Eind 2019 stelde het kabinet al een uitkoopregeling voor varkenshouders open. Die mislukte: het aantal deelnemers en de gerealiseerde verlaging van stikstofuitstoot vielen tegen, bleek eind 2020. En dat terwijl de uitstoot van stikstof juist snel omlaag moet worden gebracht.

In mei 2019 oordeelde de Raad van State dat Nederland jarenlang te weinig heeft gedaan om de uitstoot van stikstof terug te dringen. Door de uitstoot verslechtert de natuur: planten gaan dood en insecten verdwijnen. In het coalitieakkoord beloofde Rutte IV beterschap: Nederland zou in 2030 zijn stikstofuitstoot gehalveerd moeten hebben ten opzichte van 2019.

Uitkopen als belangrijkste troef

Afgelopen maand presenteerde minister Christianne van der Wal (Natuur en Stikstof, VVD) de stikstofreductiepercentages per provincie. Het vrijwillig uitkopen van boeren is de belangrijkste troef om de uitstoot terug te dringen. Van de beschikbare 24,3 miljard euro voor de aanpak van de stikstofproblematiek is 7,5 miljard gereserveerd voor het uitkopen van boeren.

Maar uitkopen ligt dus gevoelig in de agrarische sector. In Friesland, Flevoland en Overijssel hebben boerenorganisaties zich de afgelopen maanden teruggetrokken uit landbouwoverleggen met onder meer de provincies, omdat ze vinden dat het kabinetsbeleid zich te veel richt op het uitkopen.

Ondertussen loopt onder boeren de animo om zich uit te laten kopen via de provinciale regeling terug. Van de bovengenoemde 180 boeren die zich eind 2020 meldden voor de provinciale regeling, waren er in mei van dit jaar ruim zeventig over, volgens interne stukken van de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) ingezien door NRC. RVO monitort het verloop van de provinciale regeling voor het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV). De stukken geven een interessante inkijk in het verloop van de regeling en de oplopende spanningen tussen de provincies en het Rijk.

Uit dezelfde rapportage blijkt dat met name de provincies Limburg, Brabant en Overijssel gesprekken voeren met boeren die overwegen te stoppen. In Utrecht, Noord-Holland en Zuid-Holland zijn (bijna) alle gesprekken gestaakt: de boerenbedrijven blijken toch te weinig uit te stoten om voor de regeling in aanmerking te komen, of de boeren willen niet stoppen met hun bedrijf.

De boeren die wel overwegen te stoppen, hebben bezoek gehad van een taxateur. Twee boeren hebben een bod ontvangen, volgens de RVO-stukken. De bedragen zijn niet vermeld. Wel bekend zijn de budgetten per provincie: Limburg en Brabant hebben het grootste budget toegewezen gekregen: 58,5 en 57,5 miljoen euro. Dit geld wordt waarschijnlijk niet allemaal uitgegeven.

De tegenvallende interesse heeft het Rijk grotendeels aan zichzelf te danken, vinden landbouwgedeputeerden. De provinciale regeling komt met talloze kleine regeltjes en voorwaarden en is daardoor onwerkbaar, zeggen zij. „De Haagse werkelijkheid” geeft, volgens de Brabantse stikstofgedeputeerde Erik Ronnes (CDA), „een vereenvoudigd beeld van de vaak complexe en diverse werkelijkheid van de boerenpraktijk”.

‘Stoppersregeling’

Voor de provinciale regeling geldt bovendien een beroepsverbod. Dit houdt in dat boeren die gebruikmaken van de regeling hun bedrijf niet ergens anders mogen voortzetten; de productierechten vervallen en de vergunningen worden ingetrokken. Dit is „echt een stoppersregeling en niet bedoeld voor ondernemers die verplaatst willen worden” zegt een woordvoerder van het ministerie van Landbouw.

Maar veel boeren willen helemaal niet definitief stoppen, zegt de Gelderse landbouwgedeputeerde Peter Drenth (CDA). „In mijn provincie zijn zo’n honderd boeren uit de Gelderse Vallei die graag mee zouden doen aan de regeling, maar die willen ergens anders verder.”

Verdere kritiek, blijkt uit de interne RVO-stukken: het model dat de stikstofuitstoot per boer berekent, is tussentijds aangepast door het Rijk. Sommige boeren vallen daardoor niet meer onder de regeling, zegt Ronnes.

Dit „hobbelige traject” leidt tot „veel frustratie zowel bij de veehouders als bij de provincie”, volgens de RVO-stukken. Het vertrouwen in de overheid slinkt. En veehouders neigen hierdoor „de gesprekken over aankoop af te kappen”. Zo haakte in Brabant recent nog een boer af omdat het te lang duurde.

In Limburg zijn ruim twintig taxaties uitgevoerd door ambtenaren, zegt landbouwgedeputeerde Geert Gabriëls (GroenLinks), maar er is nog geen overeenkomst gesloten. „Ik hoop dat er voor de deadline nog een overeenkomst gesloten wordt, anders is het zonde van het geld.” Volgens Gabriëls is er veel geld uitgegeven aan taxaties. Ook de provincie Overijssel heeft, volgens de RVO-stukken, „honderden uren” gestoken in gesprekken met boeren en het taxeren van hun bedrijf; dat heeft veel geld gekost.

Er was nog een reden dat de animo onder boeren terugliep. In maart van dit jaar kondigde minister Van der Wal een nieuwe „woest aantrekkelijke” regeling aan: stoppende boeren zouden ruimhartiger gecompenseerd worden. Hoeveel geld stoppende boeren zouden krijgen, zei ze niet. Maar de aankondiging had een averechts effect: tientallen boeren die overwogen te stoppen via de provinciale regeling trokken zich alsnog terug.

Het is nog maar de vraag of de nieuwe regeling echt aantrekkelijker wordt. De regeling ligt „de komende maanden” ter consultatie voor in Brussel, volgens een LNV-woordvoerder. Het kabinet mag volgens Europese regels stoppende boeren niet onnodig veel geld geven, omdat dit tot oneerlijke concurrentie kan leiden. Zo zouden zij met het geld dat ze krijgen hun bedrijf in Hongarije of Polen kunnen voortzetten en daar oneerlijk concurreren met de lokale boeren.

Brussel controleert of de nieuwe regeling voldoet aan de staatssteunkaders, zegt de woordvoerder. Als dat zo is, is er sprake van „geoorloofde staatssteun”. Als ‘Brussel’ de regeling niet goedkeurt, moet de minister terug naar de tekentafel en zal het meerdere maanden duren voordat de regeling is aangepast.

De provincies hopen voordat de provinciale regeling in september sluit nog dertig bedrijven ‘aan te kunnen kopen’, volgens de RVO-stukken. Dat is erg optimistisch, als je bedenkt dat de afgelopen anderhalf jaar nog niet één boer zijn handtekening zette. Door het protest van de afgelopen weken zullen boeren minder snel geneigd zijn om te tekenen.

Lees ook: Belangenverstrengeling van Statenleden bij stemmingen over stikstofbeleid

Opvolger van provinciale regeling

Inmiddels wordt er gewerkt aan een opvolger van de provinciale regeling voor ‘piekbelasters’. Die moet de huidige regeling, die in september afloopt, vervangen. De tweede versie van de provinciale regeling wordt op een aantal punten aangepast, zegt LNV. Zo is de nieuwe regeling ruimer geformuleerd, waardoor veel meer boeren aan de voorwaarden voldoen, zo’n 3.900. Bij de huidige regeling waren dat 800. En het beroepsverbod wordt afgezwakt: onder bepaalde voorwaarden mag een boer elders verder. Ook deze regeling zal ter controle worden voorgelegd in Brussel.

Maar ook de opvolger kent nog zwaktes, zegt de Gelderse gedeputeerde Peter Drenth. Zo is de fiscale kant van de vernieuwde provinciale regeling nog niet goed geregeld, zegt hij. Zo moet een boer een premie van tienduizenden euro’s betalen aan de Belastingdienst als hij zijn bedrijf beëindigt. Daardoor is onzeker wat een stoppende boer er uiteindelijk aan overhoudt. Sommige provincies lijken de problemen met de uitkoopregelingen beu. Het „is zeker geen automatisme” dat Overijssel gebruik zal maken van de nieuwe provinciale regeling, zegt een woordvoerder van de provincie.

De komende maanden worden spannend. Als de uitkoopregelingen weinig animo blijven aantrekken, maakt dit mogelijk de weg vrij voor onteigening. Dit is een scenario dat boeren vrezen en het kabinet, uit angst voor verzet, het liefst zo weinig mogelijk inzet.