Uit iedere foto blijkt hoe empathisch de Oost-Duitse fotograaf Evelyn Richter was

Evelyn Richter was tweeëntwintig toen ze voor het eerst een zelfportret maakte: een omgekeerde verfpot op haar hoofd, een donkere bril met dikke rand, gekleed in een ondefinieerbaar pak met een lichte en een donkere broekspijp, een spiraal als ketting om haar hals, een ronde pot in haar rechterhand, een houten steel in haar andere, haar mond wijd opengesperd. Ze fotografeert zichzelf als een machinemens in een DADA-performance, zo weggelopen uit een schilderij van Bauhauskunstenaar Oskar Schlemmer. Ze provoceert. Ze schreeuwt.

Het is 1952, ze woont in Dresden. De fotografie in Oost-Duitsland moet realistisch zijn, het is de tijd van de Koude Oorlog. Kunstzinnige, abstracte uitingen zijn uit den boze. Fotografen worden geacht de communistische partijlijn van de DDR te volgen: die van het sociaal-realisme.

Tegendraads

Een paar jaar na dit eerste zelfportret, die nu in de expositie over haar werk in het Museum der bildenden Künste in Leipzig is te zien, wordt Evelyn Richter (1930 – 2021) van de Hochschule für Grafik und Buchkunst gestuurd. Officieel omdat ze de deadline voor een in te leveren werkstuk heeft gemist. Maar vermoedelijk omdat ze tegendraads was en uit een burgerlijke familie kwam, vertelt Philipp Freytag, kunsthistoricus gespecialiseerd in de geschiedenis van de fotografie, en auteur in de tentoonstellingscatalogus: „Zeker in de begintijd van de DDR wilde men dat kinderen van arbeiders en boeren gingen studeren. Ze paste niet in het profiel.”

Ze zou nooit passen – in welk profiel dan ook. Behalve in dat van de vrije, zelfstandig werkende, onafhankelijke fotograaf. In haar zwart-wit foto’s legde ze vast hoe het leven in haar tijd, in de DDR, eruit zag. Hoe de mensen in wachtkamers zaten, op de trein wachtten, hoe er werd gewerkt, gemusiceerd, hoe kinderen speelden. Daarbij voegde ze zich niet naar de richtlijnen van de partij.

In een hele serie foto’s liet Evelyn Richter bijvoorbeeld zien wat voor werk vrouwen in de DDR verrichtten. Ze werkten. Allemaal. Schitterend zijn haar foto’s van jonge vrouwen achter immense machines in bouwbedrijven en drukkerijen. Ze vat een oudere vrouw, knot in de nek, achter een machinaal weefgetouw; een jonge vrouw die geconcentreerd aan het werk is achter een immense zetmachine.

Een jonge vrouwelijke kraandrijver, die half aarzelend, half brutaal, recht in de lens kijkt. Krachtig zijn haar foto’s, ontroerend en nooit ééndimensionaal. Hier is een fotografe aan het werk die weet hoe zwaar het is om als vrouw je hoofd boven water te houden, in een mannenwereld een positie te veroveren. Richter durfde de werkelijkheid te laten zien. Dat getuigde van moed. „Van haar foto’s van vrouwen is er maar één opgenomen in een overheidspublicatie”, vertelt Freytag, „dat is er een van een jonge, onschuldig lachende arbeidster, zittend achter een tafel.”

Vrouwenrechten

Toch afficheerde Richter zich niet als feministe of politiek activiste, ze streed niet tegen het systeem. Zoals veel geëngageerde kunstenaressen deed ze haar werk, gewoon, zoals ze vond dat ze dat moest doen. Wel was ze geïnteresseerd in vrouwenrechten en vocht ze voor de status van haar beroep en de zeggenschap over haar beelden. „Ze weigerde haar materiaal zomaar aan de krant af te geven, ze wilde als beeldredacteur behandeld worden en zelf bepalen welke teksten bij haar foto’s werden afgedrukt.” Haar foto’s mochten ook niet worden bijgesneden.

Uit iedere foto blijkt hoe empathisch Evelyn Richter was. Met haar lens vatte ze die uitgeputte vrouw in de metro, dat gretig lezende jongetje, die gepassioneerde violist. Portretten maakte ze, weinig landschappen. Freytag noemt Richter een ‘gestaltende Dokumentaristin’, dat wil zeggen een fotograaf die hoge eisen stelt aan de beeldcompositie en die documentair én kunstzinnig wilde werken.

Richter werd in 1930 geboren, in Bautzen, een dorp ten oosten van Dresden. Op haar achttiende ging ze in de leer bij een fotografisch atelier, in 1953 werd ze toegelaten als student aan de Hochschule für Grafik und Buchkunst in Leipzig. Hier leerde ze Eva Wagner en Ursula Arnold kennen. Ze fungeerden vaak als elkaars model en zouden hun leven lang bevriend blijven. Een foto van Eva Wagner toont hoe innig je samen kunt zijn als je getweeën stenen hakt en je ‘Arbeitseinsatz’ vervult.

Pretentieloos

Soms kreeg Richter toestemming naar het buitenland te reizen. De eerste keer was dat in 1957, naar Moskou, om een prijs in ontvangst te nemen. Het was een cruciaal moment in haar leven: voor het eerst werkte ze met een kleinbeeldcamera, 35 mm. Daar ook begon ze met de series die ze haar leven lang zou uitbreiden: bezoekers van tentoonstellingen, reizigers ‘unterwegs’, vrouwen aan het werk, musici.

Puur toevallig bezocht Richter op 13 augustus 1961 een vriendin in Berlijn. Zo was ze er getuige van hoe de enige opening tussen Oost- en West-Berlijn werd afgesloten. Van de ene op de andere dag werd vluchten naar het Westen onmogelijk. Van onder haar jas durfde Richter een paar scheve snapshots te maken: ze tonen pantservoertuigen in de straten, bij elkaar klonterende mensen, die niet begrijpend staren naar wat er gebeurt.

Richter durfde ook een ander historische gebeurtenis in beeld vast te leggen: op 30 mei 1968 liet het stadsbestuur van Leipzig de geliefde Universitätskirche tot ontploffing brengen om plaats te maken voor een nieuw stadscentrum in socialistische architectuur. „Het was het jaar van de Praagse lente”, zegt Freytag, „op dat moment verloren velen, ook Richter, het geloof in het socialisme. Ze zagen dat het regime op geweld en onderdrukking was gebaseerd. Dat was de betekenis van haar foto’s.” Pas in 1977 verschenen de opnamen, anoniem, in een tijdschrift – zo politiek gevoelig lag het ook toen nog.

Evelyn Richter heeft in haar foto’s een halve eeuw Oost-Duitse geschiedenis vastgelegd. Pretentieloos, onopvallend aanwezig, vatte ze het ogenblik. Steeds liet ze stille, ambivalente momenten zien, zoals dat verstilde beeld van die vader die met zijn zoontje aan de hand, vanaf de kade, een binnenvaartschip ziet langvaren. ‘Traumland’ staat op de boeg. Haar betekenisvolle beelden uit het Oost-Duitse leven van alledag maken Evelyn Richter tot de evenknie van beroemde fotografen als Ed van der Elsken en Robert Doisneau. Hoog tijd dat ook het publiek in het Westen haar werk ontdekt en omarmt.

Delen Mail de redactie