Turkse verkiezingsbelofte van betaalbare woningen ‘herinnert mensen aan oude successen van de AKP’

Bünyamin Derbent zit in een houten prieel tussen de pastelkleurige flats van Sambayat, een sociaal huisvestingsproject nabij de Zuid-Turkse stad Adana. Uit een speeltuin klinken de uitgelaten stemmen van kinderen. Op een muurtje eten vrouwen, gekleed in traditionele pofbroeken, samen zonnebloempitten. De ondergaande zon werpt een oranje gloed over de heuvels rond Sambayat. In de verte glinstert de hoogbouw van Adana als een woud van glas en beton.

„Ik woon hier al vijftien jaar met veel plezier”, zegt Derbent, een man met een dikke buik en een gulle lach. Hij is net terug van zijn werk als uitvaartchauffeur in Adana en heeft een grijs trainingspak en slippers aangetrokken. „Het is lastig dat het zo ver weg is van de stad”, zegt hij. „Maar het is hier groener en de lucht is schoner. De huur is laag en de flats zijn goed geïsoleerd, waardoor ik ’s winters weinig geld kwijt ben om mijn huis te verwarmen. En ik voel me veilig. Ik hoef me geen zorgen te maken als mijn dochters van 14 en 15 naar buiten gaan. Want het is hier net een dorp, iedereen kent elkaar.”

Toch heeft Derbent plannen om te gaan verhuizen. Hij huurt de flat waarin hij woont, en hij wil graag een koophuis. Daarom heeft hij zich ingeschreven voor een nieuw sociaal woningbouwproject dat is gepland aan de rand van Adana. „Het is ook ver van de stad, maar ik ga binnenkort met pensioen, dus dat maakt niet zo veel uit”, zegt hij. „Bovendien worden de huizen daar groter en hebben ze een tuin. Ik wil mijn pensioengeld steken in een huis waar ik mijn oude dag kan slijten. En mijn jongste dochter wil graag een huisdier. Daarom wil ze niet meer in een flat wonen.”

Het project waarvoor Derbent zich heeft ingeschreven, maakt deel uit van een ambitieus plan voor sociale huisvesting dat president Erdogan vorige maand aankondigde. Het plan blijft niet beperkt tot Adana. In totaal zijn er 250.000 sociale koopwoningen gepland in 81 provincies. De meesten moeten worden gebouwd in Istanbul (50.000) en Ankara (18.000). In provinciesteden zijn kleinere projecten gepland. De interesse is enorm, aangezien het nu moeilijk is om een betaalbare woning te vinden. Ruim 8 miljoen mensen hebben zich al ingeschreven. De woningen worden toegewezen via loting.

Het huisvestingsplan is het pronkstuk van Erdogans campagne voor de verkiezingen van mei volgend jaar. Dit gaat gepaard met een uitgebreid mediaoffensief. Erdogan twittert gelikte computeranimaties van woningen op groene heuvels alsof hij een vastgoedontwikkelaar is. De regeringsgezinde pers meldt elke week nieuwe details: de locatie van een project, het ontwerp van de huizen, de uitkomst van de loting. De eerstesteenlegging in Ankara werd live op televisie uitgezonden. „Miljoenen burgers zullen huiseigenaren worden dankzij de kansen die TOKIİ biedt”, verklaarde Erdogan in zijn toespraak.

TOKI is de naam van het departement voor sociale huisvesting dat iedere Turk kent. Het speelt een belangrijke rol in het cliëntelistische systeem dat Erdogan tijdens zijn twintigjarige bewind heeft opgebouwd. TOKI werd opgericht in 1984. Maar in de eerste decennia bouwde het departement slechts 43.000 woningen en was het nog niet zo bekend. Daar kwam verandering in toen Erdogans AK-partij in 2002 aan de macht kwam. De partij begon TOKI te gebruiken om goedkope huizen te bouwen voor de armen in de grote steden. Inmiddels heeft het 1,7 miljoen woningen gebouwd.

TOKI: cliëntelistisch karakter

De Turkse politiek heeft altijd een cliëntelistisch karakter gehad. Maar doordat Turkije vanaf de jaren tachtig een liberale koers ging varen, werd het voor regeringen moeilijker om overheidsbaantjes uit te delen. Helemaal na de bankencrisis van 2001, toen Turkije moest aankloppen bij het IMF en de Wereldbank. Die eisten hervorming van de overheid in ruil voor financiële steun.

In reactie daarop kwam de AKP op het idee om indirect baantjes uit te delen via TOKI en bouwbedrijven. In de daaropvolgende decennia groeide de bouw uit tot veruit de belangrijkste sector van de Turkse economie.

„TOKI vormt de kern van een geraffineerd systeem voor de verdeling van overheidsmiddelen, het stimuleren van de economie, en het trekken van stemmen”, zegt Alper Bulut, politicoloog van de Karadeniz Technische Universiteit in Trabzon. „Vrijwel alle TOKI-projecten worden gebouwd door regeringsgezinde bouwbedrijven. In ruil daarvoor helpen die Erdogans AK-partij, zoals bij het financieren van partijactiviteiten. Die bouwprojecten geven de lokale economie een impuls, en creëren veel banen en huizen, die meestal naar AKP-aanhangers gaan. En dat vertaalt zich weer in stemmen.”

De economie zal niet stabiliseren als Erdogan doorgaat met het verlagen van de rente terwijl de inflatie de pan uit rijst

Alper Bulut politicoloog

Om dit cliëntelistische systeem op te bouwen, heeft de AKP veel wet- en regelgeving gewijzigd. Na 2008 heeft de partij de wet op publieke aanbestedingen 142 keer veranderd. Zo werd de autonomie van TOKI vergroot en werd het departement onder direct gezag van Erdogan geplaatst. Ook werd TOKI vrijgesteld van onderzoeken door de rekenkamer, die toezicht houdt op alle overheidsorganen. „De regering wilde geen verantwoording afleggen”, zegt Bulut. Volgens de oppositie werd zo de weg vrijgemaakt voor corruptie en vriendjespolitiek bij de aanbestedingen van TOKI-projecten.

Uit een onderzoek dat Bulut in 2014 publiceerde, blijkt dat TOKI-projecten een belangrijke oorzaak zijn voor de electorale successen van de AKP. Daarvoor gebruikte hij een enorme hoeveelheid interne data over woningbouwprojecten van TOKI waarop een collega de hand had weten te leggen. Die data legden ze naast de uitslagen van de lokale verkiezingen van 2004, 2009 en 2014. „De kans dat de AKP alle drie de verkiezingen in een bepaald district won, was 18 procent als daar geen TOKI-project was”, vertelt hij. „Maar dat steeg naar 62 procent als er 100 TOKI-woningen waren voor elke 100 inwoners.”

Daarom noemt Bulut het nieuwe woningbouwproject „een briljante verkiezingsstrategie”. Voordat Erdogan het plan aankondigde, stond de AKP op een historisch dieptepunt in de peilingen. De steun voor de partij was gezakt naar 29 procent. Dit was vooral het gevolg van de hoge inflatie, waardoor mensen grote moeite hebben om hun hoofd boven water te houden. Maar sindsdien is de AKP weer gestegen in de peilingen. „Er is niets gebeurd dat deze plotselinge stijging kan verklaren”, zegt Bulut. „Het enige wat ik kan bedenken is dat Erdogan dat project met veel bombarie aankondigde.”

Het woningbouwproject geeft mensen hoop. Dat blijkt in Sambayat. Derbent kan zich alleen een koophuis van TOKI veroorloven. Hij is een gemeenteambtenaar die met een bus uitvaartkisten en familieleden van overledenen naar de begraafplaats brengt. „Het is geen vrolijk werk”, zegt hij. „Maar ik had een salaris waar politieagenten jaloers op waren. Nadat de oppositie in 2019 de lokale verkiezingen won, is mijn salaris echter niet meegestegen met dat van staatsambtenaren. Ik vrees dat als de oppositie volgend jaar de verkiezingen wint, ze een eind maakt aan het nieuwe TOKI-project. Daarom ga ik op de AKP stemmen.”

Steun voor middeninkomens

Dit sentiment wordt breed gedeeld in Sambayat. Er wonen vooral mensen met een middeninkomen, zoals leraren, verplegers en middenstanders. „Voordat de inflatie zo omhoog schoot, betaalden we 1.000 lira (50 euro) voor een flat met drie slaapkamers, inmiddels is dat 3.000 lira”, vertelt Sedat Bülbül, een manager van het TOKI-complex, die er zelf ook woont. „Bewoners klagen daar vaak over. Het nieuwe project is daarom een goede verkiezingsbelofte. Het herinnert mensen aan oude successen van de AKP. Dankbaarheid is onderdeel van onze religie, daar maakt de regering gebruik van.”

Sambayat is een succes te noemen. De flats met 908 woningen werden in 2007 gebouwd. Daarnaast is er een school, een moskee, een winkelcentrum, en een rijtje huizen met een tuin waar granaatappelbomen groeien. „Die huizen waren bedoeld voor lokale bureaucraten, maar die wilden hier niet wonen”, zegt Bülbül, die zelf in 2010 naar Sambayat verhuisde. In zijn kielzog volgden zijn ouders, familieleden en vrienden. „Als mensen hierheen verhuizen, vinden ze dat zo leuk dat ze anderen overtuigen om ook hier naartoe te komen. Alleen jongeren vinden het saai hier omdat het ver van de stad is.”

Lees ook: Erdogan bouwt zijn bruggen en tunnels nu, maar betaalt later

Twijfel over haalbaarheid

Maar Bülbül betwijfelt of de nieuwe projecten net zo’n groot succes zullen worden. Hij denkt dat de regering namelijk niet in staat zal zijn om ze te voltooien. Want bouwmateriaal is schrikbarend duur geworden. „Wellicht dat de projecten die buiten de steden zijn gepland wel gerealiseerd kunnen worden omdat de grond daar goedkoop is”, zegt hij. „Maar de grond in steden is te duur om er betaalbare woningen te bouwen. Het zal dus bij een verkiezingsbelofte blijven. Maar dat maakt de regering niets uit. Als 50 procent van de kiezers op de AKP blijft stemmen, dan heeft ze haar doel bereikt.”

De meeste TOKI-projecten zijn voor 2015 afgerond. Destijds groeide de economie nog snel en was er veel geld in omloop. De rente stond op historisch laag niveau, evenals de inflatie. Dat was bevorderlijk voor grote bouwprojecten. Nu is de situatie totaal anders. De bouwsector verkeert in een crisis dankzij een scherpe daling van de lira. Veel bedrijven staan op de rand van faillissement. De zwakke lira drijft hun kosten op, aangezien veel bouwmateriaal uit het buitenland komt. In de begroting voor 2023 is 11,3 miljard lira toegewezen aan TOKI. Daarmee kan het departement 14.000 huizen bouwen, niet de beloofde 250.000.

Daarom betwijfelt politicoloog Bulut of de nieuwe TOKI-projecten zullen worden voltooid. „Wellicht beginnen ze met de bouw van enkele projecten, vooral op in het oog springen plekken waar de AKP electorale problemen heeft”, zegt hij. „Maar veel projecten zijn op de lange termijn gewoon niet haalbaar. Want de economie zal niet stabiliseren als Erdogan doorgaat met het verlagen van de rente terwijl de inflatie de pan uit rijst. Daarom is de timing van de aankondiging zo briljant. Want niemand verwacht dat die projecten binnen enkele maanden klaar zullen zijn. Zeker niet voor de verkiezingen.”