Stikken in het stof van de varkenshouderij. ‘Op slechte dagen kun je niet in de tuin werken’

Aan het eind van de winter, als boeren voor het eerst weer de mest van hun dieren mogen uitrijden over de akkers, vult de lucht zich met de geur van stront. Minder bekend is dat op hetzelfde moment de longen van omwonenden zich vullen met fijnstof. Ademhalen gaat moeizamer, astmapatiënten nemen hun medicijnen weer vaker in.

Dat de natuur lijdt onder een teveel aan stikstof, is bekend. Maar dat stikstof ook slecht is voor de gezondheid, krijgt in het stikstofdebat amper aandacht. Het College van Rijksadviseurs, dat advies geeft over ruimtelijke ordening, riep bemiddelaar Remkes afgelopen september op meer aandacht te besteden aan de gezondheidseffecten van stikstof. Remkes wijdde er in zijn advies enkele zinnen aan, maar de boodschap sneeuwde onder in de politieke discussie over piekbelasters en uitkoopregelingen.

Toch is stikstof één van de belangrijkste veroorzakers van luchtvervuiling. Auto’s stoten stikstofoxiden uit, die zorgen voor luchtvervuiling langs wegen. In de landbouw draagt ammoniak bij aan een verslechtering van de luchtkwaliteit. Als ammoniakgas – een vorm van stikstof – vrijkomt uit mest van koeien of varkens, reageert dat in de lucht met andere stoffen, en kan daarbij fijnstof vormen.

Je keel wordt dichtgeknepen door de slechte lucht

Mia Wegh

Fijnstof dringt in de longen en kan leiden tot astma, hart- en vaatziekten, longkanker. Volgens de Gezondheidsraad leven Nederlanders gemiddeld een jaar korter door luchtverontreiniging. Na roken en obesitas is het de belangrijkste boosdoener voor de volksgezondheid.

„Op slechte dagen kun je niet in de tuin werken”, zegt Mia Wegh uit Leunen, een boerendorp onder Venray. Geen andere Nederlandse gemeente telt zoveel varkens als Venray: bijna 600.000. Op kaartjes met fijnstof kleurt dit gebied rood. En daar heeft Wegh last van: „Het doet pijn in je keel, je voelt het in de luchtwegen. Je keel wordt dichtgeknepen door de slechte lucht.” In 2018 richtte Wegh daarom samen met mensen uit de buurt een stichting op waarmee ze zich inzet om de luchtkwaliteit in haar woonomgeving te verbeteren.

Dochter van keuterboeren

Wegh werd in 1951 geboren als dochter van twee Limburgse keuterboeren. Ze woont nu op de plek waar haar voorouders in 1888 al vee hielden en gewassen verbouwden. De laatste jaren kreeg Wegh steeds meer last van de intensieve veebedrijven in de omgeving. De dichtstbijzijnde boerderij, een varkenshouderij op 100 meter van haar huis, werd vorig jaar gesloopt. Maar op 500 meter staan twee grote veehouderijen die flinke hoeveelheden ammoniak uitstoten, zegt Wegh.

In regio’s met intensieve veehouderij, zoals in Noord-Brabant en het noorden van Limburg, is de luchtkwaliteit net zo slecht als in de grote steden. De landbouw is verantwoordelijk voor meer dan een kwart van de totale concentratie fijnstof in de Nederlandse lucht. Maar over de precieze schadelijkheid van fijnstof uit de landbouw is minder bekend dan van verkeer, zegt Lidwien Smit, hoogleraar milieuepidemiologie aan de Universiteit Utrecht en gespecialiseerd in veehouderij en gezondheid. „In steden zijn veel onderzoeken gedaan naar luchtkwaliteit, maar over het platteland weten we veel minder.”

Volgens hoogleraar Smit kregen de gevolgen van stikstof voor de natuur de laatste jaren veel meer aandacht dan die voor gezondheid. „Er wordt vooral gekeken wat er moet gebeuren om onder de wettelijke natuurnormen te blijven”, zegt Smit. „Maar de wettelijke normen voor luchtkwaliteit zijn heel ruim, die beschermen de volksgezondheid niet.”

Twee jaar geleden startte het Rijk een uitkoopregeling voor grote veehouderijen die veel stankoverlast veroorzaakten dicht bij woongebieden. Die uitkoopregeling dringt ook de stikstofuitstoot terug, en leidt dus tot betere luchtkwaliteit. 278 boeren lieten zich uitkopen.

Er werd gezegd: jij kiest ervoor om hier te gaan wonen. Maar dat is niet zo, mijn voorouders woonden hier al

Mia Wegh

Maar bindende maatregelen om de luchtkwaliteit te verbeteren zijn er niet. Bijna drie jaar geleden sloten gemeenten, provincies en het Rijk het Schone Lucht Akkoord. Dat moet zorgen voor minder stikstof- en fijnstofuitstoot door autoverkeer, landbouw, scheepvaart, industrie en huishoudens. In 2030 moet het aantal vroegtijdige sterfgevallen met ruim 50 procent zijn verlaagd ten opzichte van 2016. Omgerekend zouden dan jaarlijks vier- tot vijfduizend minder mensen sterven door vuile lucht. Maar het akkoord is niet bindend.

De Europese Commissie kondigde vorige maand aan strengere bindende normen voor luchtvervuiling te willen gaan invoeren. Dat kan opnieuw problemen voor de landbouw opleveren. Terwijl de uitstoot van verkeer en industrie dankzij schonere technieken tussen 2010 en 2019 met bijna 40 procent afnam, is dat in de landbouw veel minder het geval. De uitstoot daalde tussen 1990 en 2010 weliswaar flink, maar sinds 2010 is de uitstoot van ammoniak niet verder afgenomen. Rond 2015, toen de melkquota werden losgelaten en veehouders weer meer koeien gingen houden, namen de emissies zelfs een beetje toe.

Injecteren van mest

Uit onderzoek van het Planbureau voor de Leefomgeving blijkt dat de ammoniakuitstoot uit de landbouw met technische maatregelen bijna niet omlaag te krijgen is. Het enige wat helpt is het injecteren van mest in de grond, of het verkleinen van de veestapel. Het kabinet hoopt op emissiearme stallen, maar die werken veel minder goed dan aanvankelijk beloofd. Het Planbureau voor de Leefomgeving verwacht dan ook dat de landbouw in 2030 een veel grotere relatieve bijdrage levert aan de fijnstofconcentraties dan het wegverkeer.

Volgens Smit is het verminderen van het aantal veehouderijen „de meest effectieve en snelle oplossing” om de luchtkwaliteit te verbeteren. Smit pleit ervoor om bij het uitkopen van boeren niet alleen te kijken naar de effecten op natuur, maar ook op gezondheid. „Dan kan je goed bekijken waar de meeste winst te boeken is.”

In Venray regeerde ‘boerenpartij’ CDA lange tijd, zegt Mia Wegh, en was er nauwelijks aandacht voor de omwonenden. „Er werd gezegd: jij kiest ervoor om hier te gaan wonen. Maar dat is niet zo, mijn voorouders woonden hier al.”

In de buurt van Venray liggen geen natuurgebieden, zegt Wegh. „We zeggen wel eens grappend dat we ons als das of uil moeten verkleden. Misschien krijgen we dan iets meer aandacht.”