Pokeraar Poetin speelt schimmig spel met roebel

In een anoniem kantoorgebouw met spiegelglas in het centrum van de stad Luxemburg zetelt de bank GPB International S.A. Een bank met, naar eigen zeggen, „grondige expertise over zowel Russische als Europese financiële markten”. GPB staat voor Gazprombank, de zakenbank van de Russische energiereus Gazprom. Gazprombank, onderdeel van de machtsstructuren van de Russische elite, doet van alles. Krediet verlenen aan oligarchen bijvoorbeeld, onder meer aan de oud-schoonzoon van president Poetin, Kirill Sjamalov, die in 2014 ruim een miljard dollar nodig had voor de koop van aandelen in de petrochemie.

De belangrijkste bestaansreden van Gazprombank, de op twee na grootste bank van Rusland, is het mogelijk maken van betalingen voor Russische energieleveranties. Europese klanten kunnen bij de dochter in Luxemburg terecht. Ook dezer dagen, nu Rusland een wrede oorlog voert tegen Oekraïne. Want de energiebetalingen aan Rusland moeten doorgaan, zo besloten westerse landen toen ze na de Russische inval opeenvolgende pakketten met sancties tegen de Russische financiële sector uitvaardigden. Gazprombank kreeg géén sancties opgelegd, anders dan bijvoorbeeld Sberbank (de grootste bank van Rusland) en VTB (de nummer twee). Gazprombank kan SWIFT, het identificatiesysteem waar andere Russische banken uit zijn gegooid, blijven gebruiken.

Deze week bleek hoe centraal de rol van Gazprombank is voor Poetins machtsbasis. Donderdag kondigde de president de introductie aan van een systeem dat westerse kopers van Russisch gas moet dwingen te betalen met roebels. Dit loopt via een wisseltruc bij Gazprombank.

Tot dusver betalen westerse afnemers van Russisch gas met euro’s (naar schatting 60 procent) of dollars (40 procent). Vanaf nu moeten westerse bedrijven een speciale ‘roebelrekening’ in Rusland openen waarop zij weliswaar, net als voorheen, euro’s of dollars kunnen storten, maar deze worden op parallelle rekeningen door Gazprombank omgezet in roebels. Westerse bedrijven die niet aan het systeem meewerken, krijgen simpelweg geen gas meer uit Rusland, zo dreigde Poetin.

De vraag is waarom president Poetin die roebelbetalingen eigenlijk wil. Het veroorzaakte deze week enige verwarring. Niet alleen omdat de maatregelen vorige week werden aangekondigd, woensdag ogenschijnlijk weer werden teruggetrokken en donderdag toch weer door Poetin werden bekrachtigd, maar ook omdat het zoeken blijft naar de ratio, waar Poetin zelf ook onduidelijk over is.

Mogelijk moet de directe omwisseling van harde, westerse valuta in roebels de koers ondersteunen van de Russische munt, die mede door de sancties eind februari en begin maart met zo’n 40 procent daalde – na korte tijd zelfs te zijn gehalveerd.

De koers van de Russische munt is de laatste weken overigens fors hersteld. De roebelkoers is van groot belang voor Poetins regering, omdat de inflatie (14,5 procent volgens de laatste data, waarschijnlijk veel hoger) goeddeels komt door dure import. Hoe lager de roebelkoers, hoe meer Rusland kwijt is aan invoer van producten. Donderdag reageerde de roebel positief op de aankondiging van de eis aan westerse afnemers om ‘roebelrekeningen’ te openen.

Management en spierballen

Carsten Brzeski, hoofdeconoom van ING, denkt dat het door Poetin bedachte systeem enige steun biedt aan de roebel. Maar belangrijker is volgens hem dat de instroom van roebels op dit moment goed is voor het economische management van Rusland. Want aan de honderden miljoenen aan harde valuta die tot dusver dagelijks binnenkomen aan energiebetalingen heeft het Kremlin voor dat doel nu niet zo veel.

Dit punt werd deze week ook gemaakt door de Duitse minister van Economische Zaken, Robert Habeck. De harde valuta die Rusland nu nog binnenkrijgt voor zijn gas, zei hij, belanden bij de Russische centrale bank, die onder sancties staat. Het geld wordt „niet aan tanks uitgegeven”, maar „ligt bij de centrale bank”. „Daarom zegt [Poetin]: jullie moeten in roebels betalen, zodat ik met dat geld echt wat kan beginnen.”

Habeck, de Duitse bondskanselier Olaf Scholz en andere Europese politici herhaalden donderdag en vrijdag hun weigering om aan de Russische eis te voldoen om gas met roebels te betalen. Of EU- en G7-landen ook zullen weigeren om mee te werken aan de nu door de Russen bedachte sluipweg via Gazprombank, bleef onduidelijk. Waarschijnlijk wordt het vanaf de tweede helft van april spannend: dan beginnen de betalingen voor de energieleveringen van de maand april – de eerste die onder het decreet van donderdag vallen.

Brzeski denkt dat het voorlopig vooral gaat om machtsvertoon. „Poetin laat zijn spierballen zien.” Maar hoeveel bluf zit er in dit pokerspel? Rusland kan niet lang zonder energie-export. Van alle Russische olie ging tot voor kort (de cijfers zijn van voor de oorlog) 55 procent naar de EU, de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Voor gas is dat 60 procent. Een totaal Westers embargo, als antwoord op Poetins eis, zou volgens het Het Institute of International Finance (IIF) – een denktank van banken – zorgen voor gemiste inkomsten voor de Russische staat van 120 miljard dollar voor olie en olieproducten, en 145 miljard dollar voor gas in een jaar tijd. Samen is dat een zesde van het Russische bbp en het is vergelijkbaar met bijna de helft van de Russische overheidsuitgaven – inclusief defensie. Europa, Ruslands grootste energieklant, blijft voor zo’n embargo terugschrikken.

En dan is er mogelijk nog een symbolische reden voor Poetin om in roebels af te rekenen. Westerse landen zijn er aan gewend dat zij voor hun grondstoffen betalen in hun eigen munt. En dat weerspiegelt de dominantie van de dollar, en in mindere mate de euro, in de wereldeconomie. Poetin wil dat privilege afnemen. Dit weerspiegelt de kantelende machtsverhoudingen in de wereld. Niet dat de roebel nu een belangrijke munt wordt, maar China zal blij zijn met de erosie van de rol van dollars en euro’s.

Gita Gopinath, oud-hoofdeconoom van het Internationaal Monetair Fonds en nu de op een na hoogste bestuurder daar, zei donderdag tegen de Financial Times dat de sancties tegen Rusland de dollar nu al ondermijnen. Andere landen zullen voorzorgsmaatregelen nemen en zich minder van de Amerikaanse munt afhankelijk maken – met name China.

Lees ook: Leidt de oorlog tot een regionaal blok in Eurazië?

De westerse sancties hebben tot dusver een forse economische crisis in Rusland veroorzaakt – deze week voorspelde de Europese Bank voor Wederopbouw en Ontwikkeling (EBRD) economische krimp van 10 procent dit jaar. Maar ze hebben géén genadeklap gegeven aan het Russische financiële bouwwerk. IIF-analist Elina Ribakova merkte deze week op dat het bancaire systeem „recent lijkt te stabiliseren”, na berichten van bank runs vlak na het begin van de invasie. De Moskouse beurs is sinds een week weer open, handelsrestricties worden geleidelijk losgelaten.

Herstel van de sancties

De aantrekkende roebelkoers lijkt ook te duiden op herstel van de schok van de sancties. Vrijdag was de roebelkoers alweer 81 roebel per dollar – bijna even sterk als vóór de oorlog. De buitenlandse valuta’s blijven binnenstromen, en dat is in principe goed voor de roebelkoers. Nu Rusland nog steeds veel uitvoert (gas, olie, andere grondstoffen) maar door de sancties veel minder invoert, verbetert de handelsbalans zienderogen, en ook de betalingsbalans: de optelsom van geld dat het land binnenkomt en het land verlaat.

Het is wel de vraag hoeveel dit allemaal zegt. Er zijn ook vanuit Rusland zelf forse beperkingen op het kapitaalverkeer ingesteld, buitenlanders mogen hun bedrijven niet of nauwelijks meer verkopen en het is niet zo dat een particulier zomaar naar zijn bank kan gaan om zijn roebels in te wisselen voor dollars.

Het verschil tussen de aankoop- en verkoopkoersen van roebels bij banken in Rusland is fors. Banken verkopen roebels voor rond de 80 per dollar (vrijdag), maar wie de roebels weer terug wil verkopen voor dollars, krijgt er in de meeste gevallen zo’n een kwart minder dollars voor terug. En dat is dan nog theoretisch. Er is een quotum van 5.000 dollar per klant tot 1 september, maar daar moeten dan wel goede redenen voor zijn – een zakenreis naar het buitenland bijvoorbeeld. Als je die dollars überhaupt al krijgt. Het blijft dus de vraag waar de wisselkoers op dit moment op is gebaseerd.

Dit alles wijst op nóg een onduidelijkheid. Als de roebel straks weer keldert, betaalt Europa dan – in roebels – straks plots een aantrekkelijke prijs voor zijn gas, of worden de leveringscontracten dan wéér opengebroken? Ook dat is nog mistig.

Intussen bereidt de EU naar verluidt een nieuw pakket maatregelen tegen Rusland voor. Of het gaat om betere naleving van de huidige sancties, of om nieuwe sancties, is nog onbekend. Gazprombank, de financiële spil in de Europa’s gasvoorziening, blijft waarschijnlijk onaangeroerd. De Franse econoom Jean Pisani-Ferry, oud-adviseur van president Macron, schreef deze week dat het tijd wordt dat Europa zelf een beetje pijn gaat lijden. „Europa’s leiders moeten het publiek duidelijk maken dat ze niet een tegenstander kunnen verslaan die bereid is een daling van 20 procent van het nationaal inkomen te doorstaan, als de Europeanen zelf niet bereid zijn om een daling van 2 procent in hún inkomen te riskeren.”